Nhà nước phải ra đề bài chưa từng có

Khi Nghị quyết 68 về kinh tế tư nhân và 57 về khoa học công nghệ nhấn mạnh yêu cầu “mở rộng sự tham gia của khu vực tư nhân vào các dự án quan trọng quốc gia”.

Cơ chế huy động doanh nghiệp tư nhân tham gia vào các dự án lớn của đất nước không chỉ mở ra cơ hội cho các doanh nghiệp tư nhân mà còn là cơ hội để Việt Nam vươn lên tự chủ về công nghệ.

Thời gian qua trong hầu hết các lĩnh vực, đã có nhiều doanh nghiệp tư nhân hưởng ứng chủ trương này và bày tỏ mong muốn được tham gia vào các dự án lớn của đất nước.

Với ngành công nghiệp đường sắt, Phó thủ tướng Trần Hồng Hà cho rằng, Nhà nước cần chủ động đặt hàng các doanh nghiệp đủ năng lực, cam kết về thị trường tiêu thụ ổn định và cơ chế ưu đãi.

"Nhà nước cần 'đặt hàng' các sản phẩm, công nghệ chưa từng có, tạo bước đột phá về năng lực sản xuất trong nước", Phó thủ tướng Trần Hồng Hà nói.

Tổng giám đốc Tổng công ty Đường sắt Việt Nam Hoàng Gia Khánh kiến nghị, cho phép các doanh nghiệp Việt Nam, gồm cả doanh nghiệp nhà nước và tư nhân, đều được tham gia đặt hàng sản xuất trong lĩnh vực công nghiệp đường sắt. Tuy nhiên, để hình thành hệ sinh thái công nghiệp đồng bộ, cần có sự tham gia của nhiều doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng. Nhà nước cần định hướng, đặt hàng, và các doanh nghiệp tư nhân tham gia chuỗi cung ứng linh kiện, phụ kiện, thiết bị, hình thành hệ sinh thái chung cho phát triển công nghiệp đường sắt trong nước.

Về cơ chế đặt hàng, Phó thủ tướng khẳng định chủ thể đặt hàng là Nhà nước, không phải địa phương hay nhà đầu tư riêng lẻ. Tuy nhiên, đây là vấn đề mới, phức tạp và chưa có tiền lệ, các quy định cần giới hạn phạm vi áp dụng, chỉ tập trung vào một số ngành chưa có để tránh dàn trải.

Những doanh nghiệp đầu đàn đã bắt đầu hành động.

Trong khi đó ở những ngành nghề khác, từ thép đường ray đến điện toán đám mây, những cái tên như Hòa Phát hay CMC đang chứng minh rằng doanh nghiệp tư nhân Việt Nam đủ năng lực và tầm vóc để đảm nhận những nhiệm vụ mang tính quốc gia.

Trong lĩnh vực sắt thép, CEO Hoà Phát, ông Nguyễn Việt Thắng đã nhiều lần khẳng định doanh nghiệp này sẽ không chỉ cam kết “sẽ làm thép đường ray” mà đã bắt tay vào đầu tư, xây dựng nhà máy. Tập đoàn đang rất quyết liệt để đưa vào vận hành Nhà máy Thép ray và Thép hình tại Dung Quất (Quảng Ngãi) có tổng vốn đầu tư 14.000 tỷ đồng vào năm 2027. Sản phẩm của Nhà máy sẽ là thép ray đặc chủng cho đường sắt tốc độ cao, đường sắt đô thị, cầu trục và các loại thép hình chất lượng cao mà Việt Nam vẫn đang phải nhập khẩu.

“Chúng tôi đã làm rồi, không vì có đặt hàng mới đầu tư, nhưng vẫn mong muốn có chính sách rõ ràng hơn cho cơ chế này”, ông Thắng kiến nghị.

Trong lĩnh vực điện toán đám mây, ông Nguyễn Trung Chính, Chủ tịch Tập đoàn CMC chia sẻ, CMC cũng nhận “2 nhiệm vụ quốc gia”, dù chưa có một hợp đồng nào. Một là, xây dựng nền tảng điện toán đám mây CMC Cloud trở thành nền tảng điện toán đám mây số 1 của người Việt. Hai là, xây dựng nền tảng tri thức Việt AI - hệ sinh thái mở C.OpenAI.

“Chúng tôi cần bệ đỡ của Chính phủ, để doanh nghiệp công nghệ có điều kiện để tăng nhanh khả năng cạnh tranh. Mục tiêu là không chỉ dừng lại ở những dự án cụ thể, mà hướng tới xây dựng năng lực nội lực cho nền kinh tế.”, ông Chính nói.

Sau 40 năm Đổi mới, vị thế địa chính trị của Việt Nam rất khác, song các vấn đề của nền kinh tế gia công đang nổi lên với nhiều thách thức. Đặc biệt, tỷ lệ nội địa hóa chưa được cải thiện khiến giá trị để lại cho nền kinh tế không cao, thậm chí có thể rơi vào tình thế của mô hình “tăng trưởng hộ” khi nền kinh tế dồn sức cho tốc độ tăng trưởng cao.

“Ấn Độ từ một nền kinh tế gia công đã trở thành một cường quốc về công nghệ thông tin. Nói vậy để thấy giai đoạn gia công không có gì xấu cả. Vấn đề là đến lúc chúng ta phải chuyển đổi vai trò, từ người làm thuê sang vai trò người làm chủ chuỗi giá trị”, ông Chính nhận định.

Đây là lúc các doanh nghiệp lớn thể hiện vai trò đầu kéo. Vì để làm chủ, 2 điều kiện cần là công nghệ, tri thức và thương hiệu sản phẩm. Trong đó, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số sẽ giải được vấn đề năng suất lao động, giá trị gia tăng, cũng như khả năng tham gia phân khúc cao hơn của chuỗi giá trị.

“Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản... đều có những doanh nghiệp đầu tàu dẫn dắt, chứ không thể chỉ trông chờ vào sự hỗ trợ về lãi suất, tiếp cận vốn cho doanh nghiệp nhỏ và vừa. Chúng ta phải chủ động làm chủ những sản phẩm công nghệ của mình và đưa ra thế giới. Doanh nghiệp Việt Nam có đủ năng lực để làm việc này”, ông Chính nói.

Như vậy, có cơ chế đặt hàng song song với cơ chế sandbox, các doanh nghiệp sẽ an tâm dồn nguồn lực đầu tư phát triển công nghệ, sản phẩm mới, với đầu ra chính là nhu cầu chuyển đổi số của cả nền kinh tế.

Với những cam kết trên, có thể thấy trước lời kêu gọi của đất nước, các doanh nghiệp tư nhân đã không chỉ dừng lại ở lời hứa khi Hòa Phát đã khởi công dự án thép ray 14.000 tỷ đồng tại Dung Quất; CMC nhận “hai nhiệm vụ quốc gia” về nền tảng đám mây và trí tuệ nhân tạo mà chưa cần hợp đồng nào.

Những bước đi tiên phong này cho thấy khu vực tư nhân đang chủ động “đi trước một bước”, xây dựng nội lực công nghệ, tri thức và thương hiệu, ba trụ cột để Việt Nam thoát khỏi mô hình gia công, tiến tới làm chủ chuỗi giá trị.

Ngoài những lĩnh vực như đã nói ở trên, trong các lĩnh vực khác, nhiều doanh nghiệp tư nhân cũng bày tỏ sự sẵn sàng khi tham gia và các dự án lớn của đất nước như làm LNG hay sẵn sàng làm đường dây 500Kv.

Doanh nghiệp trông chờ vào chính sách ưu đãi

Dù đã sẵn sàng và đi trước 1 bước nhưng hiện nay, doanh nghiệp tư nhân dường như vẫn đang trông đợi vào 1 chính sách cụ thể bởi nói cho cùng sự rõ ràng mà các doanh nghiệp rất cần để tính bài toán kinh doanh là Nhà nước cần mặt hàng gì, chi phí, giá cả, tiến độ, thời gian thế nào...

Đặc biệt, với những sản phẩm đặc thù, như thép ray đặc chủng, câu chuyện còn là thị trường, là cơ sở để đàm phán với các đối tác, ngân hàng. Ông Thắng kể, câu hỏi mà Hòa Phát nhận được khi làm việc với các nhà đầu tư, các ngân hàng về dự án này là: “Nếu Chính phủ không mua hàng thì sao?”...

Thực tế, dung lượng thị trường luôn làm đau đầu các doanh nghiệp lớn khi bước chân vào các dự án quy mô lớn. Ví dụ, trong lĩnh vực sản xuất thép, dù đây là đầu vào của nhiều ngành công nghiệp từ xây dựng, cơ khí, đóng tàu, năng lượng, đường sắt..., nhưng nhu cầu của các doanh nghiệp trong nước không cao.

Các doanh nghiệp thuộc Hiệp hội Cơ khí Việt Nam từng đề xuất với Hòa Phát nhu cầu các chủng loại thép, nhưng mỗi năm chỉ cần khoảng 20 tấn, trong khi một mẻ thép của Hòa Phát thường khoảng 300 tấn...

TS Nguyễn Quốc Việt, Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng việc đặt hàng phải được thực hiện trên các tiêu chí lựa chọn rõ ràng, công khai và giới hạn phạm vi cụ thể.

Doanh nghiệp được chọn cần có kinh nghiệm hoặc tiềm năng làm các công trình, lĩnh vực trọng điểm, dẫn dắt xu hướng phát triển và tạo ra hiệu ứng lan tỏa sang các ngành, đơn vị khác.

Ông Việt lưu ý nhà chức trách cần rà soát, điều chỉnh và đồng bộ các luật liên quan tới đầu tư, kinh doanh (gồm Luật Đầu tư công, Hợp tác công-tư và Đấu thầu), nhằm tạo ra hành lang pháp lý thông thoáng và nhất quán cho doanh nghiệp tư nhân. Bên cạnh đó, họ cũng cần đưa ra chính sách cụ thể cho doanh nghiệp được đặt hàng tiếp cận vốn, đất đai, lao động; ưu đãi thuế và đơn giản hóa thủ tục hành chính.