Trên lý thuyết, Việt Nam có rất nhiều yếu tố cần thiết để trở thành “điểm đến lý tưởng” của các quỹ ESG: cam kết phát thải ròng bằng 0 đến 2050, dân số trẻ, nhu cầu phát triển hạ tầng năng lượng tái tạo lớn và khu vực doanh nghiệp tư nhân đang tăng trưởng nhanh,… Tuy nhiên, thực tế lại cho thấy điều ngược lại khi chỉ có vài quỹ ESG hiện diện và quy mô còn rất nhỏ. Theo ông, đâu là lý do khiến chúng ta chưa thật sự mở được “cánh cửa” này?

Ông Nguyễn Quang Thuân: Lý do chính theo tôi là chúng ta vẫn đang trong giai đoạn hình thành những cơ sở nền tảng cả về khung chính sách liên quan cho việc hình thành cơ sở “hàng hóa” bao gồm cổ phiếu xanh, trái phiếu xanh cho các mô hình này tham chiếu.

Việt Nam hiện mới một số quỹ ESG được Uỷ ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN) chấp thuận bao gồm quỹ United ESG Vietnam (do Công ty Quản lý Quỹ UOB quản lý) và quỹ mở EVESG (do Eastspring AM quản lý). Hiện các quỹ tự xây khung đầu tư ESG trong đó có bộ tiêu chí riêng của họ và họ sử dụng để huy động thu hút vốn từ nhà đầu tư vào quỹ.

Trong khi đó, thị trường chưa có một bộ nguyên tắc chuẩn được ban hành và khuyến khích các doanh nghiệp triển khai để được xác nhận hoặc dán nhãn là cổ phiếu xanh hay trái phiếu xanh. Việc xác nhận hay dán nhãn xanh theo thông lệ trên thế giới là phải được công nhận bởi các Sở Giao dịch Chứng khoán, dựa trên sự đánh giá độc lập bởi một bên thứ ba.

Việc thiếu vắng “hàng hóa xanh” cũng làm cho việc xây dựng các bộ chỉ số chứng khoán xanh chưa được thực hiện ở Việt Nam. Hiện chúng ta có Chỉ số VN Sustainability Index trên sàn HoSE nhưng bộ tiêu chí chưa được sử dụng rộng rãi bởi nhiều quỹ ESG vì tính tương thích còn chưa cao và chưa có những bộ nguyên tắc hoặc tiêu chuẩn chi tiết được công bố hoặc gắn với sự đánh giá độc lập của một bên thứ ba.

Ông vừa nhắc đến việc thiếu vắng “hàng hóa xanh”. Hiện nay, thị trường vốn Việt Nam vẫn chưa có bộ tiêu chí cụ thể để xác định, đánh giá đâu là doanh nghiệp “đạt chuẩn” ESG. Theo ông, đâu là những rào cản lớn khiến chúng ta chưa thể đưa ra được một hệ thống phân loại thống nhất, và cần bắt đầu từ đâu để có thể xây dựng được danh mục “hàng hóa xanh” rõ ràng, minh bạch cho nhà đầu tư?

Bộ tiêu chí ESG là một phạm trù khá rộng. Trong xu hướng tài chính bền vững hiện nay, ESG thường được gắn với yếu tố “Xanh” hoặc “Chuyển đổi”, có thể áp dụng ở cả cấp độ doanh nghiệp lẫn từng công cụ tài chính riêng lẻ như cổ phiếu, trái phiếu hay khoản tín dụng. Tôi muốn đi sâu vào một ngách hẹp hơn, đó là cổ phiếu xanh và trái phiếu xanh.

Mặc dù quy định công bố thông tin hiện nay đã có những yêu cầu ban đầu về nội dung liên quan đến phát triển bền vững chung của doanh nghiệp nhưng vấn đề là chúng ta chưa có một bộ tiêu chuẩn chung cho thị trường chứng khoán Việt Nam, trong đó đưa ra tiêu chí rõ ràng để xác định thế nào là một cổ phiếu xanh hay một trái phiếu xanh.

Theo nghiên cứu của FiinRatings, hiện trên thế giới cũng chưa có nhiều sở giao dịch chứng khoán công bố bộ tiêu chí đánh giá hoặc xác nhận cổ phiếu xanh hoặc cổ phiếu chuyển đổi ngoại trừ 3 Sở Giao dịch là NASDAQ (Mỹ - công bố tiêu chí & dán nhãn cổ phiếu xanh từ năm 2021), Sở Giao dịch Chứng khoản Brazil (Sàn B3 từ năm 2024) và Sở Giao dịch Chứng khoán Thụy sỹ SIX (công bố vào năm 2024).

Một số Sở Giao dịch Chứng khoán khác cũng có các cách khác để thúc đẩy việc công bố thông tin hướng đến tăng trưởng xanh như: London Stock Exchange có đưa ra dán nhãn gọi là Green Economy Mark cho các doanh nghiệp đáp ứng tiêu chí theo hệ thống phân loại doanh thu xanh của FTSE Russell.

Nguyên tắc xác định một cổ phiếu xanh mà các Sở Giao dịch Chứng khoán đưa ra về cơ bản khá tương đồng theo khung cổ phiếu xanh của Liên đoàn các Sở Giao dịch Chứng khoán Thế giới. Theo đó, Bộ tiêu chí để xác định một cổ phiếu là một cổ phiếu xanh gồm 5 tiêu chí: (1) trên 50% doanh thu được xác định là từ hoạt động kinh doanh xanh; (2) dưới 5% doanh thu từ sử dụng năng lượng hóa thạch; (3) hơn 50% đầu tư tài sản cố định (CAPEX) và chi phí vận hành thường xuyên (OPEX) được đánh giá là xanh; (4) doanh nghiệp có khung tài chính xanh gắn với Khung phân loại xanh (green taxonomy); và (5) có kế hoạch chuyển đổi và doanh nghiệp phải công khai một số chỉ tiêu tác động môi trường cụ thể.

Vấn đề quan trọng là làm thế nào để xác định được việc đáp ứng một cách cụ thể những tiêu chí này, ví dụ làm sao để xác định được đóng góp doanh thu từ hoạt động kinh doanh xanh để đảm bảo chất lượng công bố thông tin và xây dựng niềm tin để thị trường và nhà đầu tư có thể sử dụng. Việc đánh giá được thực hiện bởi bên thứ ba (thông thường là các đơn vị xếp hạng tín nhiệm hoặc đánh giá xác nhận độc lập) và dựa trên đó, các Sở Giao dịch Chứng khoán sẽ cấp xác nhận hoặc dãn nhãn là Cổ phiếu Xanh (Green Equity Designation).

Tại Việt Nam, hiện chưa có bộ nguyên tắc cụ thể cho cả cổ phiếu và trái phiếu hoặc cho cấp độ doanh nghiệp nên việc xác định bao nhiêu doanh nghiệp thực sự “đạt chuẩn” là rất khó khi mà nguyên tắc và tiêu chí chưa được ban hành. Thay vào đó, hiện các doanh nghiệp thực hiện báo cáo phát triển bền vững hoặc Báo cáo ESG theo các tiêu chuẩn khác nhau, trong đó có Global Reporting Initiative (GRI) và một số chuẩn mực quốc tế khác. Hiện Việt Nam cũng chuẩn bị áp dụng Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế và sắp tới nhiều doanh nghiệp có thể tiến tới báo cáo theo IFRS S1 (chuẩn về công bố thông tin tài chính bền vững) và IFRS S2 (chuẩn về công bố thông tin tài chính liên quan đến Biến đổi Khí hậu).

Điểm tích cực là chúng ta mới chứng kiến khung Quy định Phân loại Xanh theo Quyết định 21/2025/QĐ-TTg của Thủ tướng ban hành vào ngày 4/7/2025. Mặc dù quy định này chỉ mới tập trung vào một dự án cụ thể thay vì dành cho cấp độ doanh nghiệp nhưng đây sẽ là nền tảng cơ sở ban đầu để các cơ quan quản lý chuyên ngành có thể sử dụng để làm cơ sở xây dựng Nguyên tắc Xanh cho cổ phiếu xanh, trái phiếu xanh, tín dụng xanh và trong tương lai có thể là cổ phiếu chuyển đổi xanh, trái phiếu chuyển đổi xanh và tín dụng chuyển đổi xanh,…

Theo ông, nếu tiếp tục thiếu vắng một cơ chế đánh giá ESG chính thức và đáng tin cậy, đâu sẽ là những rủi ro lớn nhất đối với thị trường, nhà đầu tư và chính các doanh nghiệp làm thật?

Như tôi chia sẻ ở trên, mấu chốt để các nhà đầu tư, nhất là các quỹ đầu tư ESG, sử dụng bộ nguyên tắc và tiêu chí xác định là “Xanh” hoặc “Chuyển đổi” phải minh bạch. Hơn nữa, việc đánh giá phải được thực hiện độc lập theo bộ tiêu chí đó và có sự dán nhãn của Sở Giao dịch Chứng khoán (đối với cổ phiếu) hoặc một tổ chức Uy tín mà họ ban hành chuẩn mực (ví dụ Climate Bonds Initiative đối với trái phiếu), nếu không thì việc thực hiện báo cáo bởi doanh nghiệp chỉ để chủ yếu phục vụ mục đích PR và truyền thông đơn thuần.

Đây là thông lệ trên thế giới kể từ đầu năm 2020 sau khi một số vụ việc về “rửa xanh”, hay còn gọi là greenwashing, được các cơ quan giám sát tài chính tại một số thị trường phanh phui. Trên thực tế, một số quỹ huy động vốn và hứa hẹn sẽ đầu tư theo nguyên tắc ESG hay Xanh nhưng lại thực chất lại đầu tư vào cổ phiếu của các doanh nghiệp trong một số ngành chưa được đánh giá là xanh như Thép và Xi măng.

Hiện cơ chế công bố thông tin tự nguyện vẫn mang hơi hướng trách nhiệm xã hội (CSR) nhiều hơn là thuyết minh cụ thể những chỉ tiêu có tác động đến Môi trường (E) và Xã hội (S). Riêng với tiêu chí Quản trị (G), hầu hết các công ty đại chúng có thể đáp ứng vì yếu tố này đã được pháp lý quy định cụ thể theo quy chế quản trị công ty đại chúng tại Việt Nam.

Trong bối cảnh dòng vốn quốc tế ngày càng ưu tiên các tiêu chí phát triển bền vững, nếu Việt Nam muốn thực sự trở thành điểm đến của các quỹ ESG trong 3 - 5 năm tới, theo ông, đâu là việc quan trọng nhất mà Chính phủ, doanh nghiệp và các tổ chức trung gian cần bắt tay vào làm ngay từ bây giờ?

Vừa qua, Chính phủ đã ban hành Quy định Khung phân loại Xanh theo Quyết định 21 của Thủ tướng và đây là cơ sở ban đầu để các cơ quan liên quan tùy theo lĩnh vực quản lý có thể có những quy định hoặc khung nguyên tắc và tiêu chí cụ thể hơn để có thể triển khai. Theo tôi, Bộ Nguyên tắc và Tiêu chí nên ban hành cụ thể và tạo cơ chế khuyến khích cho các doanh nghiệp áp dụng một thời gian và song song có các chính sách hỗ trợ cụ thể với cả doanh nghiệp và nhà đầu tư.

Để được thị trường chấp nhận, nhất là các nhà đầu tư định chế trong và ngoài nước, không chỉ cần ban hành Bộ tiêu chí ESG mà cần có sự đánh giá độc lập của bên thứ ba, có sự “dán nhãn” của Sở Giao dịch Chứng khoán hoặc tổ chức, cơ quan độc lập. Bên cạnh đó, chúng ta cũng cần xây dựng hạ tầng mềm như bộ chỉ số ESG Index hay Chỉ số Cổ phiếu Xanh... để các quỹ có thể làm cơ sở tham chiếu trong quá trình đánh giá hiệu quả đầu tư. Điều này này đặc biệt quan trọng đối với các quỹ mở hoặc quỹ huy động tiền từ công chúng.

Xin cảm ơn ông về cuộc trao đổi này!