Trong bối cảnh toàn cầu hướng tới phát triển bền vững đến năm 2030, dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) không chỉ đơn thuần là nguồn lực kinh tế, mà còn là đòn bẩy quan trọng giúp các quốc gia đạt được những mục tiêu phát triển bền vững (SDGs).

Đối với Việt Nam, FDI đã góp phần thúc đẩy tăng trưởng, tạo việc làm, cải thiện đời sống người dân, nhưng đồng thời cũng đặt ra những thách thức về chất lượng lao động, công nghệ và môi trường.

Xu hướng FDI toàn cầu và tác động đến Việt Nam

Theo TS. Nguyễn Bích Ngọc, Viện Thương mại và Kinh tế quốc tế, Đại học Kinh tế quốc dân, trong hai thập kỷ qua, dòng vốn FDI toàn cầu biến động mạnh do tác động từ khủng hoảng tài chính, chiến tranh thương mại Mỹ - Trung và đại dịch Covid-19.

Năm 2022, FDI toàn cầu đạt 1.294 nghìn tỷ USD, giảm 12% so với 2021. Tuy nhiên, một điểm tích cực là dòng vốn hướng đến các lĩnh vực liên quan đến SDGs – như cơ sở hạ tầng, năng lượng tái tạo, nước sạch, y tế, giáo dục – có xu hướng gia tăng.

Với Việt Nam, năm 2022 ghi nhận dòng vốn FDI vào đạt 17,9 tỷ USD, mức cao nhất giai đoạn 2018 – 2022, tăng 14,3% so với năm 2021, trái ngược với xu hướng giảm chung của thế giới.

Các dự án quy mô lớn như Điện khí LNG Quảng Ninh (2 tỷ USD) hay mở rộng nhà máy bia Heineken tại Vũng Tàu đã góp phần đưa Việt Nam trở thành điểm đến hấp dẫn trong khu vực. Đáng chú ý, chiến lược dịch chuyển chuỗi cung ứng toàn cầu của các tập đoàn lớn như Apple, Foxconn, Luxshare đã biến Việt Nam thành trung tâm sản xuất thay thế Trung Quốc, mang lại lợi thế cạnh tranh dài hạn.

Tuy nhiên, sự tăng trưởng về quy mô FDI không đồng nghĩa với chất lượng. Theo khung đánh giá của OECD, FDI bền vững cần được nhìn qua ba trụ cột hay còn gọi là 3P: thịnh vượng (prosperity) – gắn với năng suất và đổi mới; con người (people) – gắn với việc làm, nguồn nhân lực và bình đẳng giới; hành tinh (planet) – gắn với môi trường và ứng phó biến đổi khí hậu. Đây cũng là ba khía cạnh quan trọng để đánh giá thực trạng FDI tại Việt Nam.

FDI và mục tiêu phát triển bền vững tại Việt Nam

FDI được kỳ vọng thúc đẩy chuyển giao công nghệ, cải thiện năng suất lao động. Tuy nhiên, tại Việt Nam, phần lớn FDI vẫn tập trung vào ngành thâm dụng lao động giá trị gia tăng thấp như dệt may, da giày, linh kiện điện tử. Năm 2021, nhóm ngành này chiếm tới 59,2% vốn FDI, dẫn đến mối tương quan nghịch giữa FDI và năng suất lao động.

Ngoài ra, mức độ R&D của doanh nghiệp FDI tại Việt Nam còn thấp. Báo cáo của OECD (2022) cho thấy, Việt Nam nằm trong nhóm nước có giá trị âm về mức độ tập trung R&D trong các ngành thu hút FDI. Các doanh nghiệp FDI chủ yếu coi Việt Nam là điểm sản xuất, gia công, hơn là trung tâm nghiên cứu sáng tạo. Điều này khiến tác động lan tỏa công nghệ sang doanh nghiệp nội địa còn mờ nhạt, chủ yếu dừng ở mức cung cấp nguyên liệu, gia công đơn giản.

Một trong những tác động tích cực rõ rệt nhất của FDI là tạo việc làm. Tính đến năm 2020, khu vực FDI tại Việt Nam sử dụng hơn 5,1 triệu lao động, chiếm 34,6% tổng số lao động trong các doanh nghiệp. Trung bình, FDI tạo ra hơn 4 việc làm trên mỗi triệu USD vốn đầu tư, cao hơn mức trung bình Đông Nam Á.

Đáng chú ý, doanh nghiệp FDI có tỷ lệ sử dụng lao động nữ cao, khoảng 61,2% năm 2020, gấp đôi so với doanh nghiệp trong nước. Điều này góp phần gia tăng cơ hội việc làm cho phụ nữ, đặc biệt tại các khu công nghiệp. Tuy nhiên, bất bình đẳng vẫn tồn tại: lao động nữ thường tập trung ở các công việc đòi hỏi kỹ năng thấp, thu nhập thấp hơn nam giới, và tỷ lệ phụ nữ nắm giữ vị trí quản lý tại doanh nghiệp FDI ở Việt Nam thấp hơn so với nhiều nước trong khu vực.

Một trong những điểm sáng là FDI vào năng lượng tái tạo. Từ mức công suất điện mặt trời chỉ 105 MW (2018), Việt Nam đã tăng lên 16.660 MW vào năm 2020, tốc độ nhanh nhất thế giới. Các tập đoàn quốc tế như AES (Mỹ), Orsted (Đan Mạch), B.Grimm (Thái Lan) đã đầu tư hàng tỷ USD vào các dự án điện gió, điện mặt trời tại Việt Nam. Đáng chú ý, dự án điện gió Bình Thuận của AES với vốn 13 tỷ USD là dự án FDI năng lượng tái tạo lớn nhất thế giới năm 2022.

Tuy nhiên, xét toàn cục, các dự án năng lượng hóa thạch vẫn chiếm tỷ trọng cao, gần 40% tổng số dự án FDI năng lượng, trong khi năng lượng tái tạo chỉ chiếm chưa đến 5%. Điều này phản ánh mâu thuẫn giữa mục tiêu tăng trưởng nhanh và mục tiêu giảm phát thải CO2. Việt Nam đã cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 vào 2050, song để hiện thực hóa cần có chính sách mạnh mẽ hơn nhằm định hướng FDI vào lĩnh vực xanh.

Con đường phía trước

Nhìn lại, FDI đã và đang đóng vai trò quan trọng trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa của Việt Nam. Nhưng để đạt được mục tiêu phát triển bền vững, Việt Nam không thể chỉ dựa vào số lượng dự án hay quy mô vốn, mà phải tập trung vào chất lượng.

ThS. Mai Chí Hiếu, Viện Thương mại và Kinh tế quốc tế, Đại học Kinh tế quốc dân cho rằng, để nâng cao chất lượng FDI gắn với mục tiêu phát triển bền vững, Việt Nam cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp. Trước hết, Chính phủ cần có một chiến lược nhất quán, coi phát triển bền vững là tiêu chí cốt lõi trong chính sách thu hút FDI. Các ưu đãi nên được thiết kế có chọn lọc, tập trung vào những dự án có hàm lượng công nghệ cao, thân thiện môi trường và đóng góp vào chuỗi giá trị toàn cầu, thay vì các ngành thâm dụng lao động giá trị thấp.

Song song đó, việc hoàn thiện khung pháp lý minh bạch, gắn chặt đầu tư với các tiêu chuẩn về môi trường, lao động, đổi mới sáng tạo, cùng với tăng cường giám sát, chống tham nhũng và bảo đảm nguyên tắc không phân biệt đối xử là vô cùng cần thiết.

Một giải pháp khác là thúc đẩy liên kết giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp nội địa, tạo cơ chế để doanh nghiệp Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng, từ đó nâng cao năng lực và lan tỏa công nghệ.

Ngoài ra, chính sách đào tạo và phát triển nguồn nhân lực cần hướng đến lao động nữ và thanh niên – những nhóm dễ bị tổn thương – nhằm giúp họ tiếp cận các công việc có giá trị gia tăng cao.

Cuối cùng, việc đẩy mạnh xúc tiến đầu tư xanh, khuyến khích các dự án năng lượng tái tạo, công nghệ sạch, xử lý chất thải và nông nghiệp thông minh sẽ là chìa khóa để FDI thực sự trở thành động lực cho mục tiêu giảm phát thải và phát triển bền vững.