Trong cuộc đua chuyển đổi kép xanh – số, doanh nghiệp Việt Nam đã bước qua giai đoạn “nói nhiều – làm ít” và bước vào thực tiễn áp lực. Khi luật chơi toàn cầu tiến nhanh tới yêu cầu phát thải thấp, tiêu chuẩn ESG và kinh tế dữ liệu... đổi mới sáng tạo, ứng dụng công nghệ, quản trị rủi ro bền vững trở thành yêu cầu sống còn nhất là với các DN xuất khẩu.

Tuy nhiên, song hành với quyết tâm là những rào cản không dễ tháo gỡ: chi phí đầu tư lớn, cơ chế chính sách đang cập nhật, tiêu chuẩn kỹ thuật cao, và một thị trường vốn đang chuyển động chậm hơn yêu cầu tái cấu trúc.

Thực tiễn doanh nghiệp: Quyết tâm – rào cản và cách vượt qua

Theo ông Nguyễn Hoàng Dũng - Phó Tổng giám đốc Công ty CP Phần mềm Digiwin Việt Nam, chuyển đổi số không còn là xu hướng mà là điều kiện sống còn cho doanh nghiệp sản xuất Việt Nam. Khi kết hợp với chuyển đổi xanh, doanh nghiệp không chỉ nâng cao hiệu quả quản trị và vận hành, mà còn mở rộng cơ hội tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu.

Tuy nhiên, khi triển khai thực tế, doanh nghiệp còn gặp các thách thức lớn: thiếu vốn đầu tư hạ tầng; thiếu nhân lực số; chi phí tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế tăng mạnh; và thậm chí phải “ngừng một phần sản xuất” để tái cấu trúc quy trình. Một số doanh nghiệp phải thuê tư vấn nước ngoài để chuẩn hóa dữ liệu, thiết kế hệ thống an toàn thông tin và rà soát tuân thủ ESG với mức chi phí “cao chưa từng có” đối với doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Bên cạnh khó khăn về chi phí và năng lực thực thi, nhiều doanh nghiệp còn gặp “rào cản vô hình”: thị trường chưa sẵn sàng trả giá cao cho sản phẩm xanh và dịch vụ số có chất lượng. Điều này tạo áp lực duy trì dòng tiền trong khi đầu tư lớn vào công nghệ, khiến không ít doanh nghiệp “lưỡng lự” hoặc chỉ làm từng phần.

Khảo sát được công bố bởi Fiin Group cho thấy, trong cộng đồng doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) ở Việt Nam, phần lớn mới chỉ số hóa từng khâu riêng lẻ, còn hoạt động xanh hóa chủ yếu mới mang tính tuân thủ tối thiểu chứ chưa trở thành một định hướng chiến lược xuyên suốt.

Theo các doanh nghiệp tham gia khảo sát của Fiin Group, có đến 86% cho biết thiếu vốn là trở ngại lớn nhất trên hành trình chuyển đổi – một con số đáng chú ý phản ánh thực trạng nguồn lực tài chính của phần lớn doanh nghiệp còn hết sức hạn chế.

Dưới góc nhìn của doanh nghiệp, việc huy động vốn cho các dự án xanh hoặc số hóa sâu vẫn gặp khó do hồ sơ chưa đáp ứng chuẩn quốc tế; nhà đầu tư và ngân hàng vẫn đòi hỏi câu chuyện minh bạch, dữ liệu rõ ràng và chứng chỉ xác minh riêng biệt.

Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp phản ánh rằng nhân lực có chuyên môn và hạ tầng kỹ thuật là rào cản không thể bỏ qua. Việc thuê tư vấn bên ngoài để thực hiện các dự án xanh hoặc số hóa thường mang lại kết quả hạn chế vì thiếu gắn kết với thực tiễn vận hành, trong khi đội ngũ nội bộ chưa được chuẩn bị đủ năng lực.

“Doanh nghiệp sản xuất, chế biến gỗ, dệt may… ứng dụng công nghệ còn manh mún, thiếu một chiến lược tổng thể và chưa khai thác được sức mạnh của dữ liệu”, báo cáo của Fiin nhấn mạnh.

Một điểm đáng lưu ý từ phía doanh nghiệp là tâm lý e ngại thay đổi và thiếu cam kết mạnh từ lãnh đạo doanh nghiệp khiến nhiều sáng kiến dù có khởi đầu vẫn khó duy trì và không đạt tới đột phá. Nhiều doanh nghiệp vẫn tìm cách “vá” từng khâu một chứ chưa thực sự chuyển đổi mô hình kinh doanh hướng tới xanh – số – sáng tạo. Trong bối cảnh đó, Fiin Group đặt mình vào vai trò hỗ trợ doanh nghiệp vượt rào cản bằng cách cung cấp dịch vụ xác nhận trái phiếu xanh, tư vấn chuẩn ESG và xây dựng khung tài chính xanh phù hợp với thực tiễn Việt Nam.

Ví dụ, thông qua việc trở thành đơn vị xác minh đầu tiên trong nước theo chuẩn của Climate Bonds Initiative (CBI), FiinRatings (thuộc Fiin Group) tạo điều kiện để doanh nghiệp Việt đa dạng hóa và xây dựng chiến lược tối ưu về nguồn vốn cho các dự án có lợi cho môi trường.

Thêm vào đó, doanh nghiệp cũng nhìn thấy cơ hội từ khung pháp lý mới: Việt Nam vừa ban hành “Danh mục phân loại xanh” gồm 45 loại hình dự án thuộc 7 nhóm ngành, mở đường cho doanh nghiệp nhận biết rõ hơn đâu là dự án “xanh” và từ đó tiếp cận vốn thuận lợi hơn. Sự rõ ràng hơn trong tiêu chí xanh tạo điều kiện cho doanh nghiệp xây dựng hồ sơ, chuẩn bị dữ liệu và khung đánh giá nội bộ.

Từ kinh nghiệm thực tế, doanh nghiệp nhận ra rằng không thể chờ đợi “khung hoàn chỉnh” mới bắt đầu hành động. Trong giai đoạn hiện tại, những doanh nghiệp chủ động xây dựng báo cáo phát triển bền vững, thiết lập dữ liệu ESG, thuê tư vấn hoặc hợp tác với các đơn vị như FiinRatings để được đánh giá độc lập và tiếp cận vốn xanh sớm, đang tạo lợi thế trước khi tiêu chuẩn xanh trở thành bắt buộc. Chính việc bắt đầu từ những bước nhỏ, vững chắc và có chiến lược rõ ràng đã giúp một số doanh nghiệp dẫn đầu trong mỗi ngành sản xuất, chế biến đạt được những chuyển biến tích cực.

Nói cách khác, phía doanh nghiệp đã nhận thức sâu sắc rằng đổi mới xanh - số - sáng tạo không đơn thuần là nâng cấp công nghệ hay tiết giảm phát thải, mà là tái cấu trúc mô hình kinh doanh, tích hợp số hóa – xanh hóa, minh bạch hóa và mở rộng sang chuỗi giá trị toàn cầu.

Chính sách mở đường, doanh nghiệp chủ động

Khảo sát của Cục Phát triển doanh nghiệp tư nhân và kinh tế tập thể năm 2024 cho thấy mức độ sẵn sàng chuyển đổi số của khối DNNVV vẫn dừng ở giai đoạn sơ khai.

Ở TP.HCM, phần lớn doanh nghiệp ưu tiên các giải pháp công nghệ trực tiếp nâng cao trải nghiệm khách hàng, trong khi doanh nghiệp tại Hà Nội tập trung số hóa quy trình nội bộ. Tại các ngành trụ cột như dệt may, chế biến gỗ và nông sản, hoạt động ứng dụng công nghệ vẫn rời rạc, thiếu chiến lược tổng thể và chưa khai thác triệt để sức mạnh dữ liệu – yếu tố đang định hình tiêu chuẩn mới trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Ông Đặng Quang Vinh - Chuyên gia Cao cấp Khu vực Tư nhân của World Bank tại Việt Nam cho biết, về tài chính đổi mới sáng tạo: “Khả năng tiếp cận tài chính vẫn là thách thức lớn đối với khu vực tư nhân ở Việt Nam, nhất là đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp… nhà nước hỗ trợ tài chính cho đổi mới sáng tạo chủ yếu dành cho một vài công ty đa quốc gia lớn, và các doanh nghiệp trong nước hầu như không được hưởng gì.”

Ông Bùi Thanh Minh - Phó Giám đốc Văn phòng Ban Nghiên cứu Phát triển Kinh tế tư nhân cho rằng, SMEs Việt Nam đang đứng trước “bài toán kép” đầy thách thức. Ở trục chuyển đổi số, 55% doanh nghiệp coi chi phí đầu tư ban đầu vào hạ tầng và công nghệ là rào cản lớn nhất. Không ít doanh nghiệp e ngại bỏ vốn vì chưa nhìn thấy lợi ích dài hạn đủ rõ rệt, thậm chí có một bộ phận vẫn hoàn toàn “đứng ngoài cuộc”, chưa chuẩn bị bước nào cho lộ trình số hóa.

Ở trục chuyển đổi xanh, thách thức lại nằm ở năng lực chuyên môn. Phần lớn doanh nghiệp phải thuê tư vấn bên ngoài nhưng kết quả vẫn chưa tiệm cận các chuẩn mực quốc tế. Nhu cầu được đào tạo chuyên sâu, tiếp cận tín dụng xanh và chính sách ưu đãi thuế được ghi nhận là rất lớn, song hệ thống hỗ trợ hiện tại vẫn chưa đáp ứng tương xứng với tốc độ và mức độ cấp thiết của cuộc chơi xanh hóa.

Bối cảnh đó diễn ra trong khi hệ thống chính sách về chuyển đổi kép tại Việt Nam đã có bước tiến đáng kể. Nghị quyết 57-NQ/TW về chuyển đổi số, Nghị quyết 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân, cùng các văn bản pháp lý như Nghị quyết 198/2025/QH15, Chiến lược tăng trưởng xanh hay Chương trình Chuyển đổi số quốc gia đã tạo nền khung quan trọng.

Tuy nhiên, khoảng cách đáng kể vẫn tồn tại giữa khung chính sách và năng lực triển khai thực tế. Thiếu một đầu mối thống nhất khiến doanh nghiệp phải “tự bơi”, tiếp cận thông tin và chương trình hỗ trợ theo cách manh mún, tốn chi phí và mất thời gian.

Vậy theo chuyên gia, doanh nghiệp nên làm gì để tự thân vượt lên? Trước hết, ông Minh gọi doanh nghiệp phải chủ động chiến lược: xác định chuyển đổi không chỉ là nhiệm vụ mà là cơ hội để nâng cao năng lực cạnh tranh, mở cửa thị trường mới.

Thứ hai, doanh nghiệp cần tăng cường nội lực: chuẩn hoá dữ liệu ESG, xây dựng hệ thống quản trị môi trường-xã hội-quản trị ngày càng nghiêm ngặt, đào tạo nhân lực và đầu tư công nghệ phù hợp. Việc đổi mới sáng tạo, số và xanh đồng thời là xu thế tất yếu và doanh nghiệp nên bắt tay ngay.

Cuối cùng, ông Minh khuyến nghị doanh nghiệp nên chủ động khai thác cơ chế quốc tế và trong nước: hợp tác công - tư, tận dụng hỗ trợ kỹ thuật và nguồn vốn ưu đãi, đăng ký chứng nhận quốc tế để sẵn sàng cho chuỗi giá trị toàn cầu và yêu cầu xuất khẩu khắt khe hơn.

Việc hình thành một Trung tâm Hỗ trợ Chuyển đổi kép với vai trò kết nối, tư vấn, cấp chứng chỉ, huấn luyện và điều phối nguồn lực được xem là giải pháp cần thiết, tạo nền tảng để doanh nghiệp – đặc biệt là khối SMEs – rút ngắn khoảng cách năng lực và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu theo chuẩn xanh – số.