Từ làm thuê sang làm chủ, từ gia công sang sáng tạo

Phát biểu tại Phiên thảo luận của Ủy ban 3 với chủ đề: Gia tăng tỷ lệ nội địa hóa trong các ngành Công nghiệp chế tạo bằng hợp lực công - tư, bà Trần Thị Thu Trang - Thành viên Ủy ban 3 về các ngành công nghiệp chế tạo (Ban Nghiên cứu Phát triển Kinh tế tư nhân - Ban IV), Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng giám đốc Hanel PT, Chủ tịch Hiệp hội Sản xuất Công nghiệp Bắc Ninh (BACLINK) cho rằng, 10 năm tới (2025 – 2035) sẽ là giai đoạn bản lề để Việt Nam “từ gia công sang chế tạo, từ làm thuê sang làm chủ công nghệ”.

Các số liệu mới nhất cho thấy, hiện ngành chế biến – chế tạo đã chiếm khoảng 25% GDP, nhưng xuất thô vẫn chiếm tới 70 – 80%, còn giá trị nội địa trong xuất khẩu điện tử chỉ đạt khoảng 30%. Đây là “cơ hội lớn để bứt phá”, nếu Việt Nam biết nắm bắt và đi đúng hướng.

Bà Trang nhấn mạnh, Việt Nam đã làm tốt ở khâu linh kiện, nhưng giờ là lúc “phải làm chủ sản phẩm và công nghệ”. Giá trị thật của một nền công nghiệp không chỉ nằm ở sản phẩm, mà ở R&D, thiết kế và thương hiệu. Muốn vậy, doanh nghiệp Việt phải dám sáng tạo, dám bước ra khỏi vai trò gia công, để biến “Công xưởng Việt Nam” thành “Nhà sáng chế Việt Nam”.

Tuy nhiên, các khảo sát từ DN cho thấy, rào cản lớn nhất hiện nay là chi phí đầu tư ban đầu cao, sản lượng nhỏ khiến giá thành khó cạnh tranh; đầu ra thiếu ổn định, chưa có cơ chế “mua lại trong nước” hay thử nghiệm thị trường; và đặc biệt là tình trạng doanh nghiệp còn đơn lẻ, mạnh ai nấy làm.

“Không ai yếu cả, chỉ vì chúng ta chưa cùng nhau mạnh lên,” bà nói và kêu gọi các doanh nghiệp bắt đầu liên minh hóa sản xuất và R&D để cộng hưởng nguồn lực.

Bên cạnh đó, vốn dài hạn hạn chế và tư duy ngắn hạn vẫn là điểm yếu cố hữu. Trong khi sản phẩm công nghiệp cuối cùng đòi hỏi tầm nhìn dài 5 – 10 năm, thì nhiều doanh nghiệp vẫn bị cuốn vào bài toán lợi nhuận ngắn hạn.

“Nếu không thay đổi tư duy, chúng ta sẽ mãi đứng ngoài chuỗi giá trị,” bà nhấn mạnh.

Với thực trạng trên, bà Trang đề xuất thành lập Liên minh nội địa hóa Việt Nam. Đây sẽ là một hệ sinh thái kết nối các doanh nghiệp cùng nghiên cứu, thiết kế và sản xuất cụm linh kiện – cụm sản phẩm hoàn chỉnh, thay vì làm rời rạc. Mục tiêu đến năm 2030, nâng tỷ lệ nội địa hóa ngành chế tạo từ 30% lên 50%, tiến tới xuất khẩu mạnh vào năm 2035. Song song, Việt Nam cần hình thành trên 100 doanh nghiệp lõi trong các lĩnh vực chế tạo máy, vật liệu, linh kiện và công nghệ chế biến sâu.

Theo bà Trang, để làm được điều đó, Việt Nam phải có “tinh thần mới cho giá trị mới” – tức là liên minh hóa nội địa, đầu tư sâu vào R&D, và kiến tạo cơ chế hợp tác công – tư thế hệ mới (PPP). Nhà nước cần mở sandbox thử nghiệm, đặt hàng đầu ra, trong khi doanh nghiệp tiên phong đầu tư đổi mới, cùng nhau tạo nên “sản xuất cộng hưởng” – nơi tri thức, hạ tầng và thị trường được chia sẻ.

“Từ làm thuê sang làm chủ; từ gia công sang sáng tạo; từ cạnh tranh sang cộng hưởng. Đđó chính là con đường để Việt Nam có ngành chế tạo tự chủ và bền vững", bà Trang khẳng định.

Công – Tư đồng kiến quốc: DN vươn lên chuỗi giá trị toàn cầu

Để thúc đẩy quá trình trên, bà Trang đề xuất thành lập Quỹ Đổi mới sáng tạo Chế tạo Việt Nam (Vietnam Manufacturing Innovation Fund), hoạt động theo tinh thần Nghị định 180/2025, nhằm hỗ trợ PPP, R&D và phát triển sản phẩm mẫu. Quỹ này sẽ là “đòn bẩy tài chính” cho doanh nghiệp công nghệ, đồng thời mở ra cơ chế sandbox liên kết công nghiệp – nông nghiệp – logistics – phân phối, giúp thử nghiệm mô hình chuỗi giá trị khép kín trong nước.

Cùng với đó, Nhà nước cần đặt hàng công nghiệp trong nước cho các lĩnh vực máy móc, thiết bị, công nghệ chế biến sâu, tự động hóa, đi kèm ưu đãi thuế, tín dụng xanh và chia sẻ rủi ro doanh thu trong 3 năm đầu cho các dự án công nghệ lõi. Đây sẽ là bước đột phá để doanh nghiệp nội có thể đầu tư dài hạn và mạnh dạn hơn trong đổi mới sáng tạo.

Về phía doanh nghiệp, phải luôn đề cao R&D là yếu tố dẫn dắt, hình thành liên minh chế tạo – liên minh cụm sản phẩm, chia sẻ nguồn lực trong các cụm công nghệ, cụm thị trường và cụm chế biến. Doanh nghiệp Việt cũng cần chủ động áp dụng ESG, số hóa và tiêu chuẩn quốc tế để vươn lên chuỗi giá trị toàn cầu.

Theo bà Trang, việc gia tăng tỷ lệ nội địa hóa không chỉ là câu chuyện công nghiệp, mà còn là sứ mệnh tự cường của dân tộc Việt Nam. Tự chủ công nghiệp đồng nghĩa với việc nâng tầm văn hóa kiến tạo và phụng sự của doanh nghiệp Việt.

“Chúng ta không yếu, chỉ vì chưa cùng nhau mạnh lên. Khi doanh nghiệp, nhà nước và cộng đồng cùng đồng lòng, Việt Nam hoàn toàn có thể bước ra thế giới với tư cách một quốc gia chế tạo, sáng tạo và xuất khẩu giá trị", bà nói.

Ông Lê Phụng Thắng - Chủ tịch HĐQT Chủ tịch kiêm TGĐ Citicom nhấn mạnh, tính cấp bách của việc hình thành cơ chế “Công – tư đồng kiến quốc” nhằm khơi thông nguồn lực quốc gia và tạo ra sức mạnh tổng hợp cho các ngành công nghiệp nền tảng như chế tạo, công nghệ cao, vật liệu, năng lượng và logistics.

Theo ông Thắng, Việt Nam đang đứng trước “thách thức cốt lõi là thiếu cơ chế phối hợp công – tư mạnh mẽ để hiện thực hóa cơ hội”, trong khi nhiều quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan đã thành công nhờ mô hình Nhà nước kiến tạo – doanh nghiệp dẫn dắt. “Đã đến lúc chúng ta cần chuyển từ tư duy ‘mạnh ai nấy làm’ sang ‘công – tư đồng kiến tạo’, với các cam kết thực thi rõ ràng, cơ chế giám sát minh bạch và hành động cụ thể”, ông nói.