Liên kết chưa hình thành, khoảng cách ngày càng rộng

Trong trao đổi với VietnamFiance, Luật sư Phạm Hồng Điệp – Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phân Shinec nhiều lần nhắc lại thực tế, Hải Phòng có gần 27.000 doanh nghiệp đang hoạt động nhưng rất ít trong số này đủ năng lực về tiêu chuẩn kỹ thuật, quản trị sản xuất và năng lực tài chính để tham gia sâu vào chuỗi cung ứng của FDI.

“Và nếu không có sự thay đổi kịp thời, doanh nghiệp Việt không chỉ bỏ lỡ cơ hội hợp tác, mà còn đứng trước nguy cơ bị các nhà đầu tư FDI phớt lờ trong chiến lược nội địa hóa chuỗi cung ứng”, ông Điệp nhấn mạnh.

Ông Vũ Bá Phú – Giám đốc Cơ quan Xúc tiến Thương mại, Bộ Công Thương cũng đưa ra các số liệu cảnh báo: Ngành công nghiệp hỗ trợ hiện chỉ đáp ứng khoảng 10% nhu cầu nội địa, trong khi chỉ riêng sản xuất công nghiệp đã cần gấp nhiều lần; Tỷ lệ nội địa hóa hiện nay chỉ đạt khoảng 15,7% nếu xem xét riêng các doanh nghiệp Việt; còn nếu tính cả doanh nghiệp FDI đầu tư nội địa thì tỷ lệ là khoảng 36,6%. Điều này phản ánh rõ rằng hơn 84% nhu cầu linh kiện, phụ tùng vẫn phải nhập khẩu, làm giảm giá trị gia tăng trong nước và khiến FDI chưa đủ tin tưởng vào nguồn cung nội địa.

Sự thiếu gắn kết này, đang để lại hệ quả rõ rệt. Doanh nghiệp DDI (nội địa) bỏ lỡ cơ hội tăng trưởng, bị "bỏ lại" trong chính "sân nhà" khi không thể “ăn theo” các đại dự án FDI, trong khi toàn bộ giá trị gia tăng lại rơi vào tay các chuỗi cung ứng ngoại nhập. Ngay cả trong lĩnh vực có nhiều tiềm năng như cơ khí chính xác, điện tử, chế biến vật liệu kỹ thuật, phần lớn các nhà máy FDI vẫn phải nhập khẩu linh kiện từ Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản thay vì sử dụng nguồn nội địa.

Ngược lại, doanh nghiệp FDI cũng phải chịu chi phí logistics cao, phụ thuộc vào nguồn cung ứng từ nước ngoài, và gặp rủi ro khi chuỗi cung ứng bị gián đoạn. Việc thiếu nhà cung ứng tại chỗ khiến quá trình mở rộng sản xuất bị chậm trễ, giảm khả năng linh hoạt trong sản xuất – điều rất nguy hiểm trong thời đại “thời gian là tiền bạc”.

Hiện nay, thế giới đang dịch chuyển theo hướng có lợi cho các doanh nghiệp nội địa nếu kịp thời nắm bắt để tham gia chuỗi cung ứng. Từ chiến tranh thương mại Mỹ – Trung, đại dịch COVID-19 đến yêu cầu ESG trong chuỗi cung ứng toàn cầu, các tập đoàn đa quốc gia đang có xu hướng dịch chuyển sản xuất về gần thị trường tiêu dùng, tăng tỷ lệ nội địa hóa, giảm rủi ro logistics và đa dạng hóa nhà cung ứng.

Trong bối cảnh đó, lấy ví dụ từ Hải Phòng, ông Điệp tin rằng, hoàn toàn có thể trở thành một “điểm neo chuỗi” trong khu vực châu Á – Thái Bình Dương, với điều kiện phải hình thành được một hệ sinh thái công nghiệp hỗ trợ nội địa mạnh và có khả năng tích hợp trực tiếp với các nhà máy FDI. Việc đầu tư vào khu công nghiệp sinh thái như Nam Cầu Kiền, DEEP C, kết hợp hệ thống cảng biển, sân bay quốc tế và giao thông liên vùng, tạo ra nền tảng rất thuận lợi để phát triển các cụm công nghiệp phụ trợ theo ngành. Bên cạnh đó, Hải Phòng cũng đặt mục tiêu phát triển thêm 10–20 khu công nghiệp mới theo mô hình xanh, công nghệ cao, với tỷ lệ lấp đầy hiện tại đạt 70%, vượt mục tiêu kế hoạch. Đây là dư địa lớn để hình thành các mạng lưới cung ứng nội địa có chiều sâu – nếu doanh nghiệp nội biết cách “nâng chuẩn” để tham gia.

Theo các chuyên gia, thu hút FDI chỉ là điều kiện cần nhưng điều kiện đủ phải là chuyển hóa FDI thành động lực phát triển nội lực công nghiệp địa phương. Muốn vậy, cần một chiến lược quốc gia – và địa phương – để kết nối FDI và DDI (nội địa) một cách thực chất.

Trong đó, doanh nghiệp FDI là “hạt nhân công nghệ”, có trách nhiệm chuyển giao kỹ thuật, tiêu chuẩn và đào tạo nhà cung ứng Việt. Doanh nghiệp DDI phải chủ động đầu tư công nghệ, quản trị, thiết kế sản phẩm, liên kết theo cụm ngành và nâng cao năng lực đội ngũ nhân sự – nhất là khả năng giao tiếp và làm việc theo tiêu chuẩn toàn cầu. Chính quyền cần tạo cơ chế điều phối ba bên thông qua việc thành lập trung tâm phát triển công nghiệp hỗ trợ, công khai dữ liệu nhà cung ứng, tổ chức diễn đàn kết nối thực chất định kỳ, tài trợ đào tạo – tư vấn và thậm chí đặt mục tiêu nội địa hóa trong các ngành trọng điểm.

Việt Nam tiếp tục là điểm đến hấp dẫn cho dòng vốn FDI hàng chục tỷ USD và vươn lên là cứ điểm sản xuất toàn cầu, trong khi đó sự thay đổi  chính sách thương mại của Mỹ với điểm mấu chốt giám sát chặt vấn đề hàng chuyển tải và đặt thuế chuyển tiếp hàng hóa lên tới 40% chính là cơ hội mới cho Việt Nam mà cụ thể các các địa phương trọng điểm thu hút FDI hoàn toàn có thể chuyển đổi từ “thành phố hút FDI” thành trung tâm công nghiệp hỗ trợ. Tuy nhiên, để tận dụng được cơ hội, cần một cuộc “đồng khởi” giữa chính quyền – doanh nghiệp FDI – doanh nghiệp nội.

"Chỉ khi FDI cam kết lan tỏa, DDI quyết tâm nâng chuẩn, và chính quyền giữ vai trò điều phối hiệu quả, chuỗi cung ứng mới thực sự được “kích hoạt” từ trong nước. Khi đó, giá trị tạo ra không chỉ là GDP – mà là năng lực công nghiệp bản địa, việc làm chất lượng cao, và khả năng cạnh tranh lâu dài của thành phố trong chuỗi giá trị toàn cầu đang định hình lại" - Luật sư Phạm Hồng Điệp cho hay.

Hành động cấp thiết để thay đổi

Ông Phạm Xuân Hòe - nguyên Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Ngân hàng, nhận định, hầu hết các doanh nghiệp FDI vào Việt Nam đều đã có sẵn chuỗi cung ứng. Để tham gia vào các chuỗi giá trị này, doanh nghiệp Việt Nam phải thay đổi rất nhiều, phải tự lớn lên. Trước hết phải đáp ứng các yêu cầu thiết yếu về năng lực công nghệ, máy móc, dây chuyền sản xuất, trình độ quản lý, cũng như các tiêu chuẩn toàn cầu mới như ESG (Môi trường, Xã hội và Quản trị). Việc đáp ứng các tiêu chuẩn này đòi hỏi đầu tư tài chính lớn, và là một rào cản đáng kể đối với doanh nghiệp trong nước.

“Chúng ta phải xem xét lại và có chính sách phù hợp. Bản thân doanh nghiệp không được né tránh việc khắc phục những điểm yếu nội tại. Điều này có lợi cho sự phát triển của chính doanh nghiệp, chứ không chỉ là việc hội nhập vào chuỗi cung ứng FDI. Mục tiêu lớn hơn và dài hạn hơn là hội nhập vào chuỗi giá trị toàn cầu”, ông Hòe nhấn mạnh.

Dựa trên tình hình thực tế, theo ông Phạm Hồng Điệp, cần thực hiện ba hành động cấp thiết để rút gần khoảng cách giữa doanh nghiệp FDI và DDI.

Nâng cấp tiêu chuẩn và hiện đại hóa sản xuất: Tiêu chuẩn quốc tế không còn là lựa chọn, mà là điều kiện bắt buộc nếu doanh nghiệp muốn “vào chuỗi”. ISO 9001, ISO 14001, RoHS, quản trị sản xuất theo mô hình Lean – Six Sigma, ứng dụng ERP, MES… là những yêu cầu phổ biến từ các tập đoàn FDI. Trong khi đó, nhiều doanh nghiệp Việt vẫn đang sản xuất theo phương pháp thủ công, chưa có quy trình kiểm soát chất lượng chặt chẽ.

Theo ông Điệp, ngay cả những doanh nghiệp làm cơ khí, bao bì hay phụ tùng – vốn có cơ hội tiếp cận FDI – cũng thường thiếu hệ thống truy xuất nguồn gốc, phòng lab kiểm tra chất lượng hay năng lực thiết kế mẫu theo yêu cầu. Việc đầu tư vào công nghệ, nhân sự kỹ thuật, và tái cấu trúc quy trình là điều kiện tiên quyết để nâng hạng trong chuỗi.

Chủ động tiếp cận và xây dựng uy tín: Thay vì chờ FDI tìm đến, doanh nghiệp nội phải chủ động xây dựng hồ sơ năng lực, tài liệu kỹ thuật, mẫu sản phẩm, và gửi đến các nhà máy FDI đang hoạt động tại khu vực. Đồng thời, cần tích cực tham gia các hội chợ công nghiệp hỗ trợ, diễn đàn kết nối cung – cầu công nghệ, các hội nhóm ngành nghề để mở rộng mạng lưới.

Tuy nhiên, chỉ tiếp cận là chưa đủ. Để được “giữ lại” sau lần thử đầu tiên, doanh nghiệp cần thể hiện uy tín về giao hàng, chất lượng và phản hồi kỹ thuật linh hoạt. Nhiều doanh nghiệp Việt đã bị loại khỏi danh sách nhà cung ứng chỉ vì trễ tiến độ hoặc không đáp ứng tiêu chuẩn trong quá trình thử nghiệm ban đầu.

Liên kết theo cụm ngành – chia sẻ nguồn lực: Một doanh nghiệp nhỏ không thể một mình đáp ứng toàn bộ yêu cầu của FDI. Vì vậy, liên kết theo cụm ngành là cách hiệu quả để tạo quy mô, chia sẻ thiết bị, dùng chung dịch vụ kiểm định, tiêu chuẩn hóa mẫu và thậm chí cùng thương thảo hợp đồng cung ứng.

Tại Thái Lan và Hàn Quốc, mô hình liên kết doanh nghiệp trong ngành công nghiệp hỗ trợ được chính phủ hỗ trợ mạnh về tài chính và hạ tầng, tạo ra cụm cung ứng cạnh tranh toàn cầu. Hải Phòng có thể học hỏi và thúc đẩy thành lập các cụm cơ khí, cụm điện tử – nơi doanh nghiệp vừa và nhỏ cùng nhau nâng cấp và cùng vào chuỗi FDI.