Châu Á tái khởi động điện hạt nhân 

Sau hơn một thập kỷ chững lại vì các lo ngại hậu Fukushima, điện hạt nhân đang trở lại mạnh mẽ tại châu Á. Cuộc khủng hoảng năng lượng toàn cầu và áp lực cắt giảm phát thải nhà kính đang đẩy các quốc gia trong khu vực vào một hành trình mới, tái định vị điện hạt nhân như một nguồn năng lượng sạch, ổn định và có khả năng tích hợp với các hệ thống năng lượng tái tạo. Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản và một số quốc gia Đông Nam Á như Việt Nam đang dần định hình một cuộc phục hưng năng lượng hạt nhân, không chỉ vì nhu cầu năng lượng, mà còn vì mục tiêu công nghệ, giảm phát thải.

Tại hội nghị Energy Asia 2025 tổ chức ở Kuala Lumpur (Malaysia) vừa qua, từ khóa điện hạt nhân luôn được nhiều diễn giả đề cập, trong đó có phiên thảo luận dành riêng cho vấn đề này, có tên “Sự hồi sinh của điện hạt nhân ở châu Á” do bà Kaori Tachibana (Tổ chức Nghiên cứu S&P Global) chủ trì đã thu hút sự chú ý đặc biệt của giới chuyên gia. Diễn đàn quy tụ đại diện từ các tổ chức hạt nhân toàn cầu như IHI Corporation (Nhật Bản), Hiệp hội Hạt nhân thế giới, doanh nghiệp Aalo Atomics (Mỹ) và Chương trình Sáng kiến năng lượng MIT (MITei), cùng thảo luận về xu hướng điện hạt nhân đang trỗi dậy trong khu vực.

Bà Sama Bilbao y León - Tổng giám đốc Hiệp hội Hạt nhân thế giới - cho biết, hiện có 439 lò phản ứng đang hoạt động trên toàn thế giới và khu vực châu Á chiếm tới 70% các dự án đang được xây dựng. Trung Quốc đặt mục tiêu đạt 335 GW công suất điện hạt nhân vào năm 2050, một con số cho thấy quyết tâm lớn trong việc đa dạng hóa nguồn cung năng lượng và giảm sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch. Ấn Độ cũng hướng tới 100 GW vào năm 2047, trong khi Nhật Bản, sau một thời gian dài ngưng trệ vì sự cố hạt nhân năm 2011, đang tìm cách phục hồi hệ thống với mục tiêu đạt 20% sản lượng điện từ nguồn hạt nhân vào năm 2040.

Không chỉ các cường quốc, một loạt quốc gia đang phát triển như Indonesia, Philippines, Bangladesh và Malaysia cũng đang tích cực thăm dò điện hạt nhân như một phương án khả thi. Điều này phản ánh một thực tế, điện hạt nhân không còn là lựa chọn xa xỉ chỉ dành cho các nền kinh tế lớn, mà đang trở thành một phần của chiến lược năng lượng dài hạn trong khu vực.

Một điểm nhấn nổi bật trong sự phục hồi của điện hạt nhân tại châu Á chính là công nghệ lò phản ứng mô-đun nhỏ (Small Modular Reactor - SMR). Đây là thế hệ công nghệ được kỳ vọng có thể thay đổi cách vận hành điện hạt nhân truyền thống, vốn được đánh giá là cồng kềnh, tốn kém và mất nhiều thời gian xây dựng.

Ông Masanori Ijichi, đại diện Tập đoàn IHI của Nhật Bản, cho biết, đơn vị này đã đầu tư vào công nghệ SMR của NuScale, công nghệ Mỹ đầu tiên được cấp phép đầy đủ và thương mại hóa. Theo ông, các lò SMR có thể đóng vai trò như một hệ thống điện phi tập trung cho các khu vực chưa có kết nối lưới truyền tải, đồng thời sở hữu độ an toàn cao và linh hoạt trong khâu vận hành. Đây được xem là lời giải phù hợp cho các quốc đảo hoặc khu vực địa hình phức tạp ở Đông Nam Á.

Cũng trong phiên thảo luận, ông Jon Guidroz, đại diện AALO Atomics (Mỹ), chia sẻ kế hoạch táo bạo của công ty trong việc sản xuất hàng loạt 1.000 lò SMR mỗi năm từ 2032, với cơ sở triển khai đầu tiên tại phòng thí nghiệm của Bộ Năng lượng Mỹ vào năm 2027. Theo ông, SMR không chỉ rút ngắn thời gian triển khai mà còn thu hút sự quan tâm của "hyperscaler", các tập đoàn công nghệ lớn có nhu cầu năng lượng khổng lồ cho các trung tâm dữ liệu. “SMRs mang lại an toàn vượt trội, linh hoạt trong chọn vị trí và có thể thay đổi cách chúng ta nhìn nhận tốc độ cũng như chi phí triển khai điện hạt nhân”, ông nhấn mạnh.

Tuy nhiên, sự trở lại của điện hạt nhân không đồng nghĩa với một hành trình dễ dàng. Vấn đề lớn nhất vẫn nằm ở nhận thức xã hội và niềm tin cộng đồng, điều đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng sau các sự cố như Chernobyl hay Fukushima.

Ba trụ cột quyết định tương lai điện hạt nhân tại châu Á

Cũng tại diễn đàn Energy Asia, giáo sư Michael Short đến từ Chương trình Sáng kiến năng lượng đã đưa ra một nhận định gây chú ý: "Công nghệ nào cũng có rủi ro. Và rủi ro lớn nhất mà chúng ta có thể đối mặt là không làm gì cả". Phát biểu của ông phản ánh một thái độ thực dụng mới trong giới chuyên gia, rằng nếu muốn đạt được các mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào giữa thế kỷ, điện hạt nhân là một phần không thể thiếu trong giải pháp tổng thể.

GS. Michael Short trình bày các dữ liệu so sánh cho thấy, tính về số vụ tai nạn trên mỗi đơn vị điện năng, điện hạt nhân hiện có độ an toàn tương đương, thậm chí vượt trội, so với các nguồn năng lượng tái tạo như điện gió hay điện mặt trời. Đặc biệt, các lò SMR thế hệ mới sở hữu hệ thống an toàn thụ động (passive safety systems), có khả năng tự động làm mát và ngắt phản ứng hạt nhân khi gặp sự cố, mà không cần sự can thiệp từ con người hay nguồn điện ngoài.

Không dừng lại ở đó, các thiết kế SMR hiện nay cho phép giảm vùng quy hoạch khẩn cấp, một yếu tố giúp dễ dàng lắp đặt các lò gần cơ sở công nghiệp hoặc trung tâm dữ liệu mà vẫn đảm bảo các tiêu chuẩn an toàn nghiêm ngặt. Từ góc nhìn kinh tế, điều này có thể giảm chi phí vận chuyển điện năng và mở ra những mô hình phát triển năng lượng hoàn toàn mới, kết hợp giữa công nghiệp số và điện hạt nhân.

Một chủ đề khác cũng được quan tâm là tài chính. Trong nhiều năm, điện hạt nhân thường bị loại khỏi danh mục đầu tư xanh vì những lo ngại về chất thải và an toàn. Tuy nhiên, bối cảnh hiện tại đang thay đổi. Theo các chuyên gia tại diễn đàn, nhiều định chế tài chính lớn đã bắt đầu đánh giá lại vai trò của hạt nhân trong bức tranh khử carbon toàn cầu.

Dù hệ thống phân loại tài chính bền vững của ASEAN hiện vẫn chưa công nhận điện hạt nhân, các diễn giả đồng thuận rằng đây chỉ là vấn đề thời gian. "Chúng ta đang chứng kiến những chuyển động tích cực từ các dòng vốn xanh. Nếu được đánh giá công bằng, điện hạt nhân hoàn toàn có thể đáp ứng các tiêu chí ESG (môi trường, xã hội và quản trị)", một chuyên gia nhận định.

Tuy nhiên, để điện hạt nhân có thể bứt phá tại châu Á, ba yếu tố then chốt cần được giải quyết đồng thời, gồm minh bạch thông tin để lấy lại niềm tin công chúng, chuẩn hóa quy định pháp lý giữa các quốc gia và xây dựng chuỗi cung ứng khu vực có khả năng cạnh tranh. Cả ba yếu tố này đòi hỏi sự hợp tác quốc tế sâu rộng, từ chia sẻ công nghệ, đào tạo nhân lực đến hợp tác trong nghiên cứu và phát triển.

Một điểm đáng chú ý là các chuyên gia tại diễn đàn không chỉ nhìn điện hạt nhân như một nguồn điện đơn thuần. Với nhiệt độ cao ổn định và khả năng vận hành 24/7, điện hạt nhân có thể được sử dụng để sản xuất hydro xanh, phục vụ khử mặn quy mô lớn, cung cấp nhiệt công nghiệp hoặc ứng dụng trong y học hạt nhân. Đây chính là yếu tố tạo ra giá trị gia tăng và khả năng “giao thoa” của điện hạt nhân trong chuỗi chuyển đổi xanh đa ngành mà châu Á đang theo đuổi.

Với dân số đông, tốc độ công nghiệp hóa nhanh và nhu cầu điện không ngừng tăng, châu Á đang đối mặt với bài toán năng lượng phức tạp hơn bất kỳ khu vực nào khác. Trong khi năng lượng tái tạo phụ thuộc lớn vào yếu tố thời tiết, thì điện hạt nhân có thể đóng vai trò là nguồn điện nền bền vững và ít phát thải, tạo ra cầu nối đáng tin cậy giữa hiện tại carbon cao và tương lai phát thải thấp.

Nếu được hoạch định bài bản, triển khai minh bạch và tích hợp với các công nghệ tiên tiến, điện hạt nhân hoàn toàn có thể trở thành một trong những trụ cột định hình tương lai năng lượng châu Á. Cuộc phục hưng hạt nhân đang diễn ra không ồn ào, nhưng đầy chiến lược. Và nếu châu Á thành công, bài học từ khu vực này sẽ trở thành hình mẫu tham khảo cho cả thế giới trong hành trình tiến tới trung hòa carbon.