Chuyển đổi xanh cần thêm “lực đẩy”

Nguồn vốn đầu tư xanh tại Việt Nam hiện nay vẫn chưa đạt quy mô cần thiết và thiếu sự phối hợp chặt chẽ để tạo bước ngoặt cho tài chính xanh, đáp ứng nhu cầu chuyển đổi xanh quốc gia. Phần lớn các khoản đầu tư xanh hiện tại đến từ tín dụng xanh và các tổ chức tài chính phát triển như Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Phát triển Đức (KfW), Hà Lan (DFCD) hoặc Nhật Bản (JICA). Tuy nhiên, những khoản đầu tư độc lập và rải rác này chưa đủ để tạo hiệu ứng lan tỏa và thu hút vốn từ khu vực tư nhân tham gia sâu rộng. Trong nước, Quỹ Bảo vệ Môi trường Việt Nam (VEPF) trực thuộc Bộ Nông nghiệp và Môi trường mỗi năm chỉ giải ngân khoảng 25-30 triệu USD, tập trung xử lý ô nhiễm công nghiệp, chưa có chức năng góp vốn cổ phần hay chia sẻ rủi ro tài chính.

Để đạt Net Zero vào năm 2025, Việt Nam cần một nền tảng tài chính mới với cách tiếp cận đa lĩnh vực và một nền tảng pháp lý vững chắc để có thể điều phối chiến lược và kích hoạt thị trường vốn xanh. Khác với các quỹ hiện hữu chỉ tập trung vào khắc phục ô nhiễm, Quỹ Đầu tư Xanh Quốc gia phải đóng vai trò như một công cụ chính sách cốt lõi, vừa hỗ trợ tài chính, vừa điều hướng dòng vốn vào các lĩnh vực chiến lược như năng lượng tái tạo, giao thông xanh, lâm nghiệp bền vững và nông nghiệp carbon thấp. Đây không chỉ là một nhu cầu cấp thiết mà còn là điều kiện tiên quyết để Việt Nam hiện thực hóa các mục tiêu tăng trưởng xanh dài hạn, thúc đẩy phát triển bền vững và ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu.

Nếu được thiết kế hợp lý, Quỹ Đầu tư Xanh Quốc gia có thể trở thành một đòn bẩy tài chính chiến lược, góp phần thu hút dòng vốn tư nhân vào các lĩnh vực có rủi ro cao nhưng đóng vai trò quan trọng trong quá trình giảm thiểu và ứng phó với biến đổi khí hậu. Khác với VEPF, Quỹ đầu tư Xanh Quốc gia phải tích hợp được cơ chế tài chính hỗn hợp (blended finance) thông qua kết hợp giữa vốn công và tư, với cấu trúc chia tầng rủi ro và các công cụ như bảo lãnh tín dụng, hỗ trợ lãi suất hoặc cho phép vốn công chịu lỗ đầu tiên (first loss).

Trên thế giới, nhiều mô hình quỹ xanh đã chứng minh khả năng huy động vốn tư nhân khi được thiết kế với cơ chế chia sẻ rủi ro hợp lý. Green Investment Bank (GIB) của Vương quốc Anh, thành lập năm 2012, là tổ chức nhà nước đầu tiên chuyên huy động vốn tư nhân cho các dự án môi trường. Với mỗi 1 GBP vốn Nhà nước, GIB đã thu hút thành công khoảng 3 GBP vốn tư nhân, góp phần hình thành một thị trường tài chính xanh năng động tại Anh. Tương tự, Financing Asia’s Transition Partnership (FAST-P) của Singapore do Cơ quan Tiền tệ Singapore (MAS) vận hành đang huy động 5 tỷ USD cho các dự án xanh trong khu vực, trong đó 500 triệu USD vốn công dự kiến kích hoạt 4 tỷ USD vốn tư nhân.

“Phác hoạ hình hài” Quỹ đầu tư xanh Quốc gia

Để tạo nguồn vốn ban đầu cho Quỹ Đầu tư xanh Quốc gia, Chính phủ không nhất thiết chỉ dựa vào ngân sách mà có thể đan xen nhiều dòng chảy tài chính bổ trợ lẫn nhau: (i) ngân sách và quỹ môi trường hiện hữu: trích một phần vốn điều lệ hoặc nguồn thu EPR, ký quỹ phục hồi môi trường hoặc quỹ dịch vụ môi trường rừng; (ii) doanh thu từ thị trường carbon nội địa: trích tiền đấu giá hạn ngạch và tiền phạt vượt hạn mức phát thải, cùng khoản lệ phí khi doanh nghiệp bán tín chỉ ra quốc tế; (iii) công cụ nợ chủ quyền xanh: phát hành trái phiếu xanh kỳ hạn dài, được bảo chứng bằng dòng tiền ETS, đồng thời tái cấp vốn các khoản vay ưu đãi thành chứng khoán hóa xanh để thu hút quỹ hưu trí và bảo hiểm; và (iv) nguồn vốn ưu đãi quốc tế với nhiều ưu đãi từ GCF, ADB, WB, JICA hoặc gói JETP. Khi các dòng tiền ổn định, chi phí vốn thấp và rủi ro đã được chia sẻ minh bạch, mỗi một đồng vốn mồi của Nhà nước có thể kích hoạt ít nhất ba đồng vốn tư nhân thông qua cơ chế đồng cấp vốn, bảo lãnh tín dụng hoặc mua trước tín chỉ carbon.

Khung pháp lý hiện nay của Việt Nam chưa đủ linh hoạt để thúc đẩy tài chính xanh, đặc biệt trong việc huy động hiệu quả nguồn lực công - tư. Luật Đối tác công tư (PPP) hiện cho phép cơ chế chia sẻ rủi ro về doanh thu giữa Nhà nước và nhà đầu tư ở mức 50–70%, nhưng chỉ áp dụng trong một số lĩnh vực nhất định và cần Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Cơ chế này chủ yếu phù hợp với các dự án hạ tầng quy mô lớn, triển khai theo mô hình hợp đồng chuẩn như BOT, BTO hoặc BOO, với phương thức phân bổ chi phí đầu tư theo hợp đồng dài hạn. Tuy nhiên, các quy định hiện hành chưa đáp ứng được yêu cầu của các dự án xanh có quy mô vừa và nhỏ, dòng tiền không ổn định và cần cấu trúc tài chính linh hoạt hơn.

Hiện nay, Việt Nam chưa có cơ chế rõ ràng về chia sẻ rủi ro với khu vực tư nhân, như chịu lỗ đầu tiên (là phần vốn mà một bên, thường là khu vực công hoặc tổ chức phi lợi nhuận, cam kết chấp nhận tổn thất trước trong trường hợp dự án thua lỗ); chia tầng vốn (giúp thu hút nhà đầu tư tư nhân bằng cách cho họ ngồi ở tầng ít rủi ro nhất, trong khu vực công hoặc tổ chức phi lợi nhuận sẵn sàng ngồi ở tầng rủi ro cao nhất); bảo lãnh tín dụng xanh (là cơ chế mà một bên, thường là Chính phủ hoặc quỹ hỗ trợ, cam kết đứng ra bảo lãnh cho các khoản vay tài trợ dự án xanh) là các công cụ cốt lõi của tài chính hỗn hợp. Ngoài ra, nhà nước có thể chấp nhận lợi nhuận thấp hơn thị trường để khuyến khích dòng vốn tư nhân tham gia các dự án xanh dài hạn.

Để hiện thực hóa được điều này, chúng ta cần thực hiện một số bước. Cụ thể, cần hoàn thiện khung pháp lý cho tài chính hỗn hợp, xây dựng hành lang pháp lý cho phép Quỹ Đầu tư Xanh vận hành như một công cụ huy động và phối hợp vốn từ khu vực công, tư và quốc tế. Khung pháp lý này cần công nhận các cơ chế như chia tầng vốn, chia sẻ tổn thất đầu tiên và bảo lãnh tín dụng xanh, qua đó tăng hiệu ứng đòn bẩy, hấp dẫn tư nhân đầu tư.

Bên cạnh đó, cần thiết lập hệ thống báo cáo và giám sát minh bạch. Quỹ cần đóng vai trò là đầu mối điều phối các dự án phù hợp với Chiến lược Tăng trưởng Xanh và được đánh giá dựa trên bộ tiêu chí xanh quốc gia. Công bố thông tin báo cáo – giám sát minh bạch, thường xuyên sẽ giúp xây dựng niềm tin với các bên tài trợ và nhà đầu tư tư nhân, đồng thời đảm bảo hiệu quả tài chính và môi trường.

Cùng với đó, cần áp dụng quy trình xét duyệt đơn giản cho dự án quy mô nhỏ thỏa bộ tiêu chí xanh. Để thay thế mô hình PPP truyền thống vốn phức tạp và tốn thời gian, quỹ nên triển khai cơ chế xét duyệt rút gọn cho các dự án có vốn đầu tư nhỏ, đặc biệt trong lĩnh vực nông lâm nghiệp tái sinh, kinh tế tuần hoàn, tạo tín chỉ carbon từ rừng và biển xanh. Cơ chế này nên cho phép địa phương đề xuất, đồng tài trợ và triển khai linh hoạt phù hợp thực tiễn.

Tựu trung, không chỉ hiện thực hóa cam kết phát thải ròng bằng 0 của Việt Nam, Quỹ Đầu tư Xanh Quốc gia còn mở ra động lực tăng trưởng xanh, huy động hiệu quả nguồn lực, đặc biệt là nguồn lực tư nhân, cho phát triển bền vững.