Tái cấu trúc bằng công nghệ, nửa triệu nhân công lao đao

Trong vài tháng gần đây, Amazon, tập đoàn thương mại điện tử và điện toán đám mây lớn nhất thế giới, đã tiến hành một cuộc đại tu mang tính lịch sử. Hàng loạt trung tâm hoàn thiện đơn hàng được tự động hóa toàn diện, thay thế nhiều lao động phổ thông bằng cánh tay robot, xe tự hành và hệ thống trí tuệ nhân tạo. Lý do và mục tiêu chính thức mà hãng đưa ra là: “nâng cao hiệu quả, giảm chi phí vận hành và đảm bảo khả năng cạnh tranh trong bối cảnh chi phí lao động tăng cao”.

Tuy nhiên, hệ quả của thay đổi này là làn sóng cắt giảm việc làm quy mô lớn. Theo ước tính của The Verge, khoảng 600.000 nhân công, tương đương gần 30% lực lượng lao động toàn cầu của Amazon, có thể bị ảnh hưởng trực tiếp trong giai đoạn 2025–2026. Những bộ phận dễ bị tổn thương nhất là đóng gói, vận chuyển nội bộ và quản lý kho.

Nguyên nhân sâu xa bắt nguồn từ chiến lược “hậu COVID-19”. Sau giai đoạn tăng trưởng bùng nổ do thương mại điện tử phát triển mạnh, Amazon hiện đối mặt tình trạng dư thừa nhân lực khi nhu cầu trực tuyến giảm và chi phí vận hành leo thang.

Bên cạnh đó, sức ép từ các đối thủ như Walmart, Alibaba hay Temu buộc tập đoàn này phải chuyển hướng sang mô hình tinh gọn, dựa nhiều hơn vào công nghệ thay vì nhân công phổ thông.

Các nhà phân tích tại Morgan Stanley nhận định: “Đây không chỉ là một cuộc cắt giảm thông thường. Amazon đang định hình lại toàn bộ cấu trúc sản xuất – từ logistics, phân phối đến dịch vụ khách hàng theo hướng dựa trên dữ liệu và robot hóa”.

Về mặt tài chính, kế hoạch tái cấu trúc này được kỳ vọng giúp Amazon tiết kiệm từ 5–8 tỷ USD mỗi năm, đồng thời tăng biên lợi nhuận trong mảng logistics, vốn chiếm gần 40% tổng chi phí hoạt động. Song, ở chiều ngược lại, làn sóng tự động hóa này cũng tạo ra hiệu ứng lan tỏa không nhỏ đối với thị trường lao động Mỹ và các quốc gia mà Amazon đặt trung tâm vận hành, bao gồm Ba Lan, Ấn Độ và Việt Nam.

Theo Viện Nghiên cứu Chính sách Kinh tế Mỹ (EPI), việc mất đi hàng trăm nghìn việc làm có thể khiến ngân sách các bang thiệt hại đáng kể do giảm thu nhập thuế, đồng thời làm gia tăng áp lực lên các quỹ an sinh xã hội.

Trước đó, một báo cáo của Reuters cũng chỉ ra: “Amazon đang đặt ra bài toán mới cho chính phủ Mỹ: làm thế nào để cân bằng giữa đổi mới công nghệ và bảo vệ người lao động”.

Các nghiệp đoàn tại Mỹ, vốn đã nhiều năm đối đầu với Amazon về điều kiện làm việc, nhanh chóng lên tiếng phản đối. Tổ chức Amazon Labor Union (ALU) thậm chí đã tuyên bố sẽ “không để công nghệ trở thành cái cớ để xóa bỏ sinh kế của hàng trăm nghìn người”.

Cùng lúc, các tổ chức nhân quyền kêu gọi Washington và Brussels ban hành khung pháp lý mới nhằm bảo đảm rằng việc ứng dụng AI và robot không vượt quá giới hạn đạo đức xã hội.

1 triệu robot, xây dựng khuôn mẫu cho tương lai

Trái ngược với bức tranh lao động ảm đạm, Amazon lại tự tin bước vào giai đoạn đầu tư công nghệ mạnh mẽ nhất trong lịch sử. Trước đó không lâu, tập đoàn này đã công bố kế hoạch triển khai 1 triệu robot vào năm 2030, trải dài khắp các trung tâm kho vận ở Mỹ, châu Âu và châu Á.

Theo đó, các robot thế hệ mới như “Sparrow” dùng AI để nhận dạng và phân loại vật phẩm, hay “Proteus” có thể di chuyển độc lập giữa các kệ hàng đang dần thay thế con người trong những công đoạn vốn được xem là khó tự động hóa. Đặc biệt, hệ thống robot cộng tác (cobot) được tích hợp cảm biến an toàn và thuật toán học máy cho phép “làm việc chung” với con người trong cùng một không gian.

Amazon gọi đây là mô hình “kho vận lai”, nơi con người và máy móc bổ sung cho nhau. Mục tiêu không phải là loại bỏ hoàn toàn nhân lực, mà là “tái định nghĩa vai trò con người trong chuỗi cung ứng”.

Theo ông Scott Dresser, Giám đốc phụ trách công nghệ robot của Amazon Robotics: “người lao động sẽ không còn phải khuân vác nặng nhọc, mà sẽ vận hành, giám sát và tối ưu các hệ thống tự động hóa”.

Từ góc độ tài chính – kinh tế, sự dịch chuyển này mang tính chiến lược dài hạn. Khi lạm phát và chi phí nhân công tiếp tục tăng, việc thay thế lao động bằng máy móc giúp Amazon duy trì lợi nhuận và khả năng mở rộng. Hệ thống robot cũng giúp rút ngắn thời gian giao hàng, giảm thiểu lỗi vận hành, và tăng năng suất gấp 3–4 lần so với mô hình truyền thống.

Theo các thống kê, năng suất tại các trung tâm hoàn thiện đơn hàng của Amazon đã tăng 27% trong hai năm qua nhờ áp dụng tự động hóa. Điều này đồng nghĩa với khả năng tiết kiệm hơn 10 tỷ USD mỗi năm, góp phần củng cố vị thế thống trị của tập đoàn trong lĩnh vực thương mại điện tử toàn cầu.

Tuy nhiên, mặt trái của sự tiến bộ này là không nhỏ. Việc tăng tốc robot hóa có nguy cơ tạo ra khoảng cách xã hội mới giữa nhóm lao động kỹ năng cao và lao động phổ thông. Những người không đủ trình độ để chuyển sang vị trí vận hành kỹ thuật hoặc phân tích dữ liệu sẽ bị loại khỏi chuỗi giá trị mới.

Các chuyên gia chính sách lao động thậm chí cảnh báo nếu không có chương trình đào tạo và hỗ trợ nghề nghiệp phù hợp, hàng triệu người có thể bị “bỏ lại phía sau” trong quá trình chuyển đổi công nghệ. Liên minh châu Âu (EU) hiện đang xem xét đưa vào khung “AI Act” quy định về trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp trong quá trình tự động hóa, bao gồm yêu cầu tái đào tạo nhân công bị ảnh hưởng.

Đối với chính phủ các nước đang phát triển, nơi Amazon đặt các trung tâm hậu cần, thách thức càng lớn hơn khi việc robot hóa có thể làm giảm cơ hội việc làm giá rẻ, vốn là lợi thế cạnh tranh của họ trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Do đó, nhiều chuyên gia khuyến khích các nhà hoạch định chính sách cần sớm định hình chiến lược “chuyển đổi mềm”, kết hợp giữa thu hút đầu tư công nghệ cao và đào tạo kỹ năng mới cho lực lượng lao động.

Trong dài hạn, cuộc cách mạng robot của Amazon có thể trở thành hình mẫu cho ngành logistics thế giới. Sự kết hợp giữa dữ liệu lớn, robot học và trí tuệ nhân tạo không chỉ làm thay đổi cách hàng hóa được lưu trữ và vận chuyển, mà còn định hình lại khái niệm “việc làm” trong thế kỷ 21.

Theo các chuyên gia, tương lai không nằm ở việc chống lại công nghệ, mà ở cách con người định hình và kiểm soát nó. Khi robot ngày càng thông minh hơn, vai trò của chính sách, giáo dục và trách nhiệm xã hội doanh nghiệp sẽ trở thành “hàng rào an toàn” duy nhất giúp xã hội thích ứng.