Từ tập đoàn đến tổ hợp

Vào đầu những năm 2000, vấn đề xây dựng tập đoàn báo chí, tập đoàn truyền thông đã được đặt ra tại Việt Nam. Nguyên do xuất phát từ sự phát triển mạnh mẽ của các cơ quan báo chí lớn bấy giờ đã tạo ra những tiền đề cho sự hình thành của các tập đoàn báo chí. Bên cạnh đó còn phải kể đến sự xuất hiện của các tập đoàn báo chí tại Trung Quốc, khởi đầu là Quảng Châu nhật báo được thành lập vào năm 1996, đã tạo ra “hình mẫu” và tác động đến sự tư duy phát triển của các cơ quan báo chí tại Việt Nam.

Tuy nhiên, vì những lý do khác nhau, trong một thời gian dài sau đó, mô hình tập đoàn báo chí không được thảo luận rộng rãi. Phải tới gần đây, dự thảo Luật Báo chí sửa đổi mới ghi nhận chính thức khái niệm này. Song, dự luật không sử dụng từ “tập đoàn” mà dùng từ “tổ hợp”. Về ngữ nghĩa, hai từ này tương đương nhau, nhưng “tổ hợp” được chọn vì có ngữ cảm tốt hơn.

Theo định nghĩa của dự luật Báo chí sửa đổi, tổ hợp báo chí truyền thông là mô hình hoạt động của cơ quan báo chí có nhiều loại hình báo chí, có các cơ quan báo chí trực thuộc, doanh nghiệp trực thuộc, đáp ứng các điều kiện theo quy định của Chính phủ. Cơ quan báo chí hoạt động theo mô hình tổ hợp báo chí truyền thông được phép có một số cơ quan báo chí trực thuộc; được có cơ chế tài chính, lao động, tiền lương như doanh nghiệp; được phép có doanh nghiệp trực thuộc hoặc góp vốn tại doanh nghiệp.

Như vậy, dù chưa có những quy định chi tiết về mô hình hoạt động, cơ chế tài chính… nhưng về cơ bản, tổ hợp báo chí truyền thông tại Việt Nam có cơ cấu tương đồng với các tập đoàn báo chí truyền thông trên thế giới, đó là có các tờ báo và các doanh nghiệp.

Thực tế cho thấy các tập đoàn báo chí truyền thông trên thế giới có cấu trúc của một nhóm công ty hoạt động ở một hoặc nhiều ngành thuộc lĩnh vực truyền thông, trong đó thường có ngành báo chí làm nòng cốt mà biểu hiện là sự hiện diện của các tờ báo “mạnh”. Tập đoàn sẽ gồm một công ty mẹ giữ vai trò hạt nhân, các công ty con hoạt động độc lập nhưng có quan hệ bổ trợ thông qua các mối liên kết nhằm tăng cường sức mạnh, hiệu quả thông tin, vị thế chính trị - xã hội và hiệu quả kinh tế.

Theo nghiên cứu của TS Phạm Thị Thanh Tịnh (trong cuốn “Báo chí thế giới và Việt Nam: Lịch sử và đương đại”) tại các nước Anh, Mỹ, Đức… tập đoàn báo chí được hình thành nhờ áp lực cạnh tranh buộc các công ty báo chí – truyền thông phải liên kết với nhau bằng hình thức mua bán và sáp nhập, nhằm tăng nguồn lực để tồn tại và phát triển. Cũng có thể, quá trình trên diễn ra giữa những tập đoàn kinh tế công nghiệp, thương mại, dịch vụ với các công ty báo chí – truyền thông nhằm mở rộng lĩnh vực kinh doanh, tạo ra lợi thế xã hội trong phát triển. Nhiều cơ quan báo chí nhỏ không tự lực được, buộc phải liên kết, sáp nhập thành một doanh nghiệp báo chí lớn mạnh hơn. Hoặc doanh nghiệp báo chí mạnh nào đó có thể mua lại những cơ quan báo chí trong hoàn cảnh đứng bên bờ vực phá sản.

Có thể kể đến một số ví dụ như năm 1985, Murdoch, Chủ tịch News Corporation, mua lại tập đoàn 20th Century Fox. Đến năm 1986, Murdoch tiếp tục mua 6 đài truyền hình thuộc sở hữu của Metromedia. Năm 2007, Murdoch mua lại tiếp Wall Street Journal, thuộc tập đoàn Dow Jones & Company. Hiện, Murdoch nắm trong tay Fox TV Network, Harper Collins books, 20th Century Fox, The Wall Street Journal và The New York Post.

Một ví dụ khác là năm 1995, CNN thuộc sở hữu của tập đoàn Turnner Broadcasting System đã sáp nhập vào tập đoàn Time Warner – một đế chế thông tin có giá trị tài sản 18 tỷ USD. Trong cùng năm đó, hãng Gannett Co., Inc chi 1,7 tỷ USD để mua lại Malitmedia và trở thành một trong những đơn vị hàng đầu của báo chí Mỹ.

Một ví dụ đáng kể khác là năm 2004, hãng truyền thông Pháp Vivendi Universal đã hoàn tất kế hoạch hợp nhất với hãng truyền hình Mĩ NBC để hình thành một tập đoàn truyền thông và giải trí lớn. NBC Universal ra đời với 80% thuộc sở hữu của General Electric Co. – công ty mẹ của NBC và 20% thuộc về Vivendi Universal, trở thành đối thủ của Time Warner và Viacom trong ngành truyền thông và công nghệ giải trí. Giá trị tập đoàn khoảng 43 tỷ USD, tương đương với Walt Disney và News Corp.

Trải qua hàng loạt thương vụ mua bán, sáp nhập và phát triển không ngừng, tới nay, các tập đoàn báo chí truyền thông hàng đầu thế giới đã có quy mô và sức ảnh hưởng rất lớn. Ví dụ tập đoàn Bertelsmann của Đức hiện có mặt tại 56 nước, hoạt động trong các lĩnh vực: âm nhạc, truyền hình phát thanh, xuất bản, báo chí và Internet, có thể nói là khống chế toàn bộ lĩnh vực nghe nhìn ở châu Âu. Hay như tập đoàn báo chí truyền thông Mĩ Gannett Co.Inc sở hữu tới 90 tờ báo ngày, 36 tờ báo định kì khác, 10 đài truyền hình, 16 đài phát thanh (theo thống kê của GS Tạ Ngọc Tấn).

Còn theo thống kê của TS Lê Hải, Trưởng Ban Tạp chí Cộng sản điện tử, Tạp chí Cộng sản, tập đoàn đứng đầu thế giới hiện nay là Apple (AAPL) có quy mô 3,22 nghìn tỷ USD (doanh thu thuần năm 2023 là 383,3 tỷ USD) nắm trong tay Apple TV, Apple Books và Apple News. Đứng thứ hai là Netflix (NFLX) quy mô 290,80 tỷ USD. Tiếp theo là Walt Disney (DIS) quy mô 181 tỷ USD (doanh thu gần 88,90 tỷ USD năm 2023); Comcast (CMCSA) quy mô 153,64 tỷ USD; AT&T (T) quy mô 137,02 tỷ USD; Sony (SONY) quy mô 103,66 tỷ USD; Thomson Reuters (TRI) quy mô 75,80 tỷ USD; Charter Communications (CHTR) quy mô 43,05 tỷ USD; Fox (FOX) quy mô 15,48 tỷ USD (doanh thu 2023 là 14,9 tỷ USD); Paramount Global (PARA) quy mô 7,24 tỷ USD.

Với Trung Quốc, sau Quảng Châu nhật báo, các tập đoàn báo chí truyền thông phát triển hết sức nhanh chóng. Cho tới nay, Trung Quốc có hơn 50 tập đoàn báo chí, xuất bản, có thể kể đến như: Tập đoàn Nhật báo Nam Phương, Tập đoàn Nhật báo Dương Thành, Tập đoàn Nhật báo Quang Minh, Tập đoàn Nhật báo Kinh tế, Tập đoàn Nhật báo Văn Hội Tân Dân, Tập đoàn Nhật báo Cát Lâm, Tập đoàn Nhật báo Khu kinh tế đặc biệt Thâm Quyến, Tập đoàn Nhật báo Liêu Ninh…

Ngoài ra, Trung Quốc còn có các tập đoàn truyền thông trong lĩnh vực phát thanh, phim ảnh và truyền hình, xuất bản và phát hành sách. Tập đoàn phát thanh truyền hình đầu tiên của nước này là Tập đoàn phát thanh truyền hình Vô Tích (thành lập năm 1999) và tập đoàn phát thanh truyền hình cấp tỉnh đầu tiên là Tập đoàn phát thanh truyền hình Hồ Nam (thành lập năm 2000). Đến nay, Trung Quốc đã có hơn 20 tập đoàn phát thanh truyền hình, trong đó có tập đoàn phát thanh truyền hình quốc gia là Tập đoàn phát thanh, điện ảnh và truyền hình Trung Quốc CMG.

Nhìn vào sự phát triển của các tập đoàn báo chí truyền thông trên thế giới mới thấy được rằng báo chí Việt Nam phát triển khá chậm, đi sau các nước hàng chục năm, cả về quy mô, tổ chức lẫn trình độ. Bởi vậy, việc xây dựng các tổ hợp báo chí truyền thông là hết sức cần thiết, để đóng vai trò “đầu tàu”, kích thích cả nền truyền thông phát triển, đồng thời có khả năng cạnh tranh với bên ngoài. Các tổ hợp sẽ là nhân tố góp phần hoàn thiện những vấn đề đang còn khuyết thiếu và yếu của nền truyền thông nước ta như thể chế, điều kiện, môi trường báo chí, mô hình tổ chức cơ quan báo chí, chiến lược quy hoạch...

Đó là chưa kể các tổ hợp sẽ gánh vác có hiệu quả các nhiệm vụ chính trị cũng như thực hiện tốt các nhiệm vụ công ích trong lĩnh vực truyền thông, tốt hơn so với các cơ quan báo chí tiềm lực hạn chế. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, tất yếu dẫn đến cuộc chiến về thông tin, sự tồn tại của các tổ hợp là rất quan trọng để bảo đảm lợi ích quốc gia, không bị nhiễu loạn về thông tin “ngay trên sân nhà”. Ngoài ra đây cũng là mô hình thích hợp để khai thác hoạt động kinh tế truyền thông của mỗi cơ quan báo chí tạo nguồn lực tích lũy phát triển và rộng hơn là ngành công nghiệp truyền thông của nước ta vốn nhiều tiềm năng nhưng khai thác chưa tương xứng. 

Những điều lưu ý

Mặc dù tổ hợp truyền thông rất cần thiết, song theo đánh giá của TS Lê Hải, Trưởng Ban Tạp chí Cộng sản điện tử, Tạp chí Cộng sản, đây không phải là chìa khóa vạn năng có thể thay đổi được toàn bộ nền truyền thông Việt Nam trong một sớm một chiều.

Ông cũng nhấn mạnh rằng việc áp dụng mô hình tổ hợp báo chí truyền thông đa lĩnh vực, đa ngành, quy mô lớn, liên kết hỗn hợp với đầy đủ nội hàm của nó, ở Việt Nam hiện nay, là chưa khả thi. Việc áp dụng này, nếu có, là áp dụng những điểm mạnh của mô hình - vốn là dạng thức phát triển ở trình độ cao nhất của mô hình tập đoàn truyền thông trên thế giới. Trong mô hình này, việc áp dụng phù hợp hơn cả là tổ hợp truyền thông công.

GS Tạ Ngọc Tấn, trong cuốn “Báo chí, truyền thông hiện đại”, có lưu ý thêm 4 mặt trái của tổ hợp báo chí truyền thông mà nhà quản lý cần xem xét kĩ lưỡng. Một là tổ hợp có thể làm cho mối quan hệ giữa nhiệm vụ chính trị và mục đích kinh tế của hoạt động báo chí trở nên phức tạp hơn; không ngoại trừ việc sẽ ra đời những sản phẩm báo chí thuàn túy hàng hóa, chỉ quan tâm thu lợi nhuận. Do đó, Đảng, Nhà nước buộc phải thay đổi phương thức lãnh đạo, quản lí các tổ hợp báo chí truyền thông; hơn thế nữa, buộc phải thay đổi hoặc có cách tiếp cận mới ngay cả với những quan niệm, nguyên tắc về hoạt động báo chí lâu nay chúng ta vẫn tuân thủ.

Hai là sự ra đời nhiều tổ hợp báo chí truyền thông tất yếu dẫn đến cạnh tranh, giành giật công chúng, có thể gây ra sự chia rẽ tư tưởng trong nhân dân. Đây là lực cản của sự thống nhất nhận thức xã hội.

Ba là khi các tổ hợp báo chí truyền thông hoạt động với mục đích lợi nhuận, việc giải quyết phúc lợi của nhân dân về báo chí truyền thông sẽ khó khăn hơn. Để khắc phục, nhà nước phải xây dựng một hệ thống báo chí công ích. Hệ thống này buộc phải cạnh tranh với các tập đoàn báo chí khác để tồn tại trong bối cảnh không phải khi nào cũng có lợi thế.

Cuối cùng là một khi các thế lực bên ngoài tác động vào các tập đoàn báo chí thông qua cơ chế kinh tế, đó rõ ràng sẽ là thách thức với sự tồn vong của chế độ.

Do đó, GS Tạ Ngọc Tấn cho rằng việc xây dựng tổ hợp báo chí truyền thông cần phải tính toán đầy đủ, thận trọng các yếu tố, các điều kiện chi phối cũng như các vấn đề nảy sinh cần phải giải quyết. Điều đó cho chúng ta bước đi khoa học, giải pháp hợp lí cũng như điều kiện cần và đủ để vận hành các tổ hợp. Việc học hỏi mô hình của quốc tế là cần thiết nhưng không máy móc.