Gần bốn thập kỷ sau Đổi mới, thế hệ doanh nhân đầu tiên (F1) - những người “khai phá” thị trường, gây dựng nên những doanh nghiệp tư nhân đầu tiên của Việt Nam – đang bước vào tuổi xế chiều. Nhiều người trong số họ đã bắt đầu “trao quyền” cho con (F2), cháu (F3). Sự hiện diện càng nhiều của thế hệ F2, thậm chí là F3 tại các tập đoàn lớn thời gian vừa qua là minh chứng rõ nét nhất về quá trình chuyển giao quyền lực này.

Tuy nhiên, theo chuyên gia, đây là một công cuộc chứa đựng nhiều thách thức, đặc biệt là việc dung hòa sự khác biệt về tư duy giữa các thế hệ.

Chuyển giao thế hệ: 3 cách nhìn kéo doanh nghiệp về 3 hướng

Theo ông Nguyễn Thanh Sơn, Chủ tịch MVV Group, người đã thực hiện hàng trăm buổi tư vấn chiến lược phát triển cho các doanh nghiệp gia đình, có một điều tưởng nhỏ nhưng quyết định gần như mọi xung đột lớn: mỗi thế hệ bước vào doanh nghiệp với một định nghĩa khác nhau về thứ họ đang giữ trong tay.

Vị chuyên gia chỉ ra rằng, trong khi thế hệ sáng lập xem doanh nghiệp là tài sản, thế hệ kế nghiệp xem là gia sản thì thế hệ trẻ hơn xem đó là di sản. Ba khái niệm này khác nhau và kéo theo đó là ba cách nhìn đời khác nhau: kiếm sống, làm giàu và tận hưởng.

Cụ thể, với thế hệ sáng lập, doanh nghiệp là tài sản gắn với hai chữ “kiếm sống”.

“Họ xây doanh nghiệp từ thiếu thốn, nên mọi quyết định đều xoay quanh việc tồn tại. Họ tin an toàn là ưu tiên số một, rủi ro phải tránh bằng mọi giá, và thành công nghĩa là giữ được những gì đã có. Họ quen với triết lý “giữ được là thắng”, vì họ đã sống trong thời mà một lựa chọn sai có thể khiến họ mất cả cơ nghiệp - thứ họ nghĩ họ không còn đủ sức lực (cả thể chất và tinh thần) để bắt đầu lại từ đầu”, ông Sơn lý giải.

Trong khi đó, thế hệ kế nghiệp bước vào doanh nghiệp khi nó đã vượt qua giai đoạn sinh tồn. Họ nhìn doanh nghiệp như gia sản và trọng tâm không phải kiếm sống, mà là làm giàu theo nghĩa phát triển: mở rộng thị trường, chuẩn hóa vận hành, đưa doanh nghiệp vào guồng phát triển lớn hơn. Họ muốn tăng tốc, muốn chuyên nghiệp hóa, muốn rời xa mô hình “sếp quyết” để đến mô hình “thị trường quyết”. Với họ, doanh nghiệp phải lớn hơn người tạo ra nó.

Nhưng thế hệ kế tiếp, trẻ hơn lại mang một nhu cầu khác: tận hưởng. Tuy nhiên, tận hưởng ở đây không có nghĩa là tiêu xài, mà là “sống trong một doanh nghiệp có ý nghĩa, có văn hóa, có tầm vóc”. Ông Nguyễn Thanh Sơn cho hay, thế hệ F3 thường coi doanh nghiệp như một di sản phải được tiếp tục và tái tạo. Vì vậy, họ nhìn thấy câu chuyện nhiều hơn là con số, giá trị nhiều hơn là quy mô, ý nghĩa nhiều hơn là lợi nhuận. Họ muốn doanh nghiệp không chỉ “được giữ” hay “được tăng”, mà “được trở thành” một điều gì đó lớn hơn cho cả gia đình.

Theo vị chuyên gia, chính ba cách nhìn ấy khiến doanh nghiệp gia đình dễ bị “kéo lê” về ba hướng. Người sáng lập hướng về phòng thủ, người kế nghiệp hướng về tăng trưởng, người trẻ hướng về tầm vóc và trải nghiệm.

“Một bên lo “kiếm sống”, một bên tập trung “làm giàu”, một bên mong muốn “tận hưởng” giá trị tinh thần của tổ chức. Và doanh nghiệp ở giữa thường chông chênh như con thuyền có ba người chèo theo ba nhịp”, ông Sơn ví von.

Lời giải nằm ở bước “chuyển ngữ”

Ông Nguyễn Thanh Sơn cho hay từng chứng kiến nhiều cuộc họp nơi bố mẹ nói “thôi cứ từ từ”, con cái nói “phải nhanh lên”, còn mấy đứa trẻ nói “phải hỗ trợ xã hội”. Tuy nhiên, theo vị chuyên gia, họ không bất đồng về mục tiêu mà chỉ “không nói cùng một ngôn ngữ”.

“Bố mẹ bảo vệ tài sản, con cái phát triển gia sản, người trẻ tìm kiếm di sản. Khi ba hệ giá trị đó bị “nhốt” vào chung một phòng nghị sự, mọi cải tiến đều bị xem là phá truyền thống, mọi yêu cầu minh bạch bị xem là mất an toàn và mọi quyết định táo bạo bị xem là liều lĩnh”, ông Sơn giải thích.

Nhìn từ kinh nghiệm của Singapore hay Thái Lan, những nền kinh tế cũng từng vật lộn với quá trình kế nghiệp, vị chuyên gia chỉ ra rằng, lời giải không nằm ở mô hình quản trị, mà ở khả năng “định nghĩa lại di sản chung”. Theo ông, thế hệ sáng lập cần kể lại hành trình hình thành doanh nghiệp để truyền giao tinh thần, thế hệ kế nghiệp dựng hệ thống để giữ tinh thần ấy “sống”, còn thế hệ trẻ được khuyến khích hỏi: “Di sản này sẽ mang ý nghĩa gì trong thế giới mới?”

“Không có bước chuyển ngữ giá trị này, mọi mô hình quốc tế đều thất bại vì không có đất để bén rễ. Nhưng khi ba thế hệ cùng trả lời được câu hỏi: doanh nghiệp này là tài sản, gia sản hay di sản, và chúng ta kiếm sống, làm giàu hay tận hưởng gì từ nó, thì doanh nghiệp mới tìm được nhịp chung”, ông Nguyễn Thanh Sơn nhấn mạnh.

Theo vị chuyên gia, lúc này, thế hệ sáng lập có thể trao lại không chỉ quyền lực mà cả thế giới quan, trong khi thế hệ kế nghiệp có thể tăng tốc mà không đánh mất cốt lõi, còn thế hệ trẻ có thể sáng tạo mà không đánh mất linh hồn của tổ chức.

“Tài sản có thể giữ, gia sản có thể phát triển, và di sản sẽ được tạo ra khi các thế hệ thật sự hiểu nhau. Đó là nền móng để doanh nghiệp gia đình không chỉ tồn tại, mà trường tồn”, ông Sơn kết luận.