Từ mô hình truyền thống đến hệ sinh thái đổi mới

Trong nhiều năm, doanh nghiệp Việt chủ yếu dựa vào mô hình tăng trưởng truyền thống: lợi thế thị trường nội địa, tăng quy mô, tận dụng nguồn lao động dồi dào và chi phí cạnh tranh. Mô hình này từng tạo ra thành công lớn, nhưng khi áp lực hội nhập, chuyển đổi môi trường số và tiêu chuẩn ESG lan rộng, công thức cũ bắt đầu tiệm cận giới hạn. Những doanh nghiệp biết vượt thoát quán tính mới giữ được vị thế cạnh tranh.

Vingroup từng được xem là một “đế chế” bất động sản, tập đoàn này chuyển hướng mạnh sang công nghiệp và công nghệ, đầu tư vào ô tô điện, linh kiện, AI, công nghệ y tế và giải pháp số. Việc xây dựng VinFast, VinAI, VinDynamics, VinRobotics, VinMotion hay VinBigData,... thể hiện tư duy tạo hệ sinh thái đổi mới – nơi sản phẩm công nghiệp cao, dữ liệu và công nghệ lõi trở thành trụ cột. Dưới con mắt của nhiều chuyên gia, đây không chỉ là mở rộng ngành nghề mà là dịch chuyển từ kinh doanh tài sản sang kinh doanh tri thức và công nghệ.

Tập đoàn Phenikaa cũng là ví dụ tiêu biểu cho chiến lược “vòng đời đổi mới”. Khởi nguồn từ sản xuất vật liệu đá nhân tạo, Phenikaa mở rộng sang giáo dục, nghiên cứu công nghệ và phát triển robot, chuyển mình thành tổ hợp R&D – sản xuất – đào tạo. Doanh nghiệp xây dựng mô hình mà trường đại học, viện nghiên cứu và doanh nghiệp vận hành như một chu trình hoàn chỉnh, từ nghiên cứu tới sản phẩm thương mại. Cách tiếp cận này giảm phụ thuộc vào công nghệ nhập khẩu, đồng thời hình thành năng lực đổi mới nội sinh – điều kiện quan trọng nhất của doanh nghiệp công nghệ bền vững.

Công ty cổ phần Bóng đèn Phích nước Rạng Đông, doanh nghiệp hơn 60 năm tuổi, là minh chứng của chuyển đổi từ “nhà máy sản xuất” sang “nhà máy thông minh và công ty công nghệ chiếu sáng”. Việc chuyển từ bóng đèn truyền thống sang LED, IoT, sản phẩm tiết kiệm năng lượng và giải pháp chiếu sáng thông minh giúp doanh nghiệp không chỉ giữ thị phần mà còn mở rộng xuất khẩu, đáp ứng tiêu chuẩn xanh và tiêu chuẩn chất lượng cao của thị trường quốc tế. Nền tảng sản xuất truyền thống giờ đây trở thành lợi thế khi kết hợp với công nghệ, logisitcs số và đổi mới sản phẩm.

Trong số những doanh nghiệp tiên phong dịch chuyển từ mô hình khu công nghiệp truyền thống sang mô hình giá trị gia tăng dựa trên tri thức, Becamex IDC cũng là một trường hợp tiêu biểu. Sau hơn ba thập kỷ phát triển hạ tầng công nghiệp, tập đoàn này không dừng lại ở vai trò nhà phát triển đất, nhà xưởng và tiện ích, mà đang từng bước định hình một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quy mô lớn.

Chia sẻ về hướng đi mới, đại diện Becamex cho biết mục tiêu không chỉ là thu hút doanh nghiệp đến sản xuất, mà là tạo dựng một “vùng đổi mới sáng tạo” nơi sản xuất, đào tạo, nghiên cứu – phát triển và thương mại được tổ chức theo chuỗi liền mạch.

Để làm được điều đó, Becamex xây dựng chiến lược dựa trên ba trụ cột: phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, đầu tư hạ tầng công nghệ hiện đại và hình thành năng lực R&D tại chỗ. Điều này đòi hỏi mô hình phát triển không thể chỉ dựa vào tài nguyên đất đai, mà phải chuyển sang phương thức kiến tạo môi trường kết nối giữa doanh nghiệp – viện nghiên cứu – trường đại học. Bằng việc hợp tác với nhiều đối tác giáo dục, công nghệ trong và ngoài nước, Becamex hướng đến hình thành “thành phố công nghiệp – dịch vụ – đổi mới sáng tạo”, thay vì chỉ đơn thuần là một tổ hợp khu công nghiệp.

Dù quy mô khác nhau, điểm chung của các doanh nghiệp này là tinh thần không chấp nhận “vùng an toàn”. Họ chuyển từ chiến lược bảo toàn sang chiến lược phát triển, từ khai thác sang kiến tạo, từ cạnh tranh theo chi phí sang cạnh tranh bằng năng lực công nghệ, dữ liệu và đổi mới mô hình kinh doanh.

Đổi mới sáng tạo: Con đường duy nhất hướng đến phát triển bền vững

Ông Bùi Anh Tuấn – Cục trưởng Cục Phát triển Doanh nghiệp tư nhân và Kinh tế tập thể thuộc Bộ Tài chính khẳng định: “Chuyển đổi kép vừa xanh vừa số không còn là lựa chọn mà là yêu cầu tất yếu để doanh nghiệp Việt Nam tồn tại và phát triển trong môi trường cạnh tranh toàn cầu. Khi chuyển đổi xanh và chuyển đổi số không còn song hành mà trở thành một thể liên hiệp thì doanh nghiệp nào chậm chân, chần chừ sẽ dễ bị loại khỏi chuỗi giá trị mới.

Theo ông Tuấn, với hơn 1 triệu doanh nghiệp và hơn 5 triệu hộ kinh doanh mà đến 98% là các doanh nghiệp nhỏ và vừa, Việt Nam đứng trước “ngã rẽ” chiến lược: muốn giữ được vị thế, muốn mở rộng ra thị trường quốc tế, doanh nghiệp phải chuyển mình nhanh hơn môi trường thay đổi. Khi chuyển đổi xanh-số được tích hợp vào cả hệ thống sản xuất, quản trị, phân phối và chuỗi cung ứng, doanh nghiệp sẽ nâng khả năng chống chịu, nâng cao hiệu quả và nhanh chóng thích nghi với yêu cầu khắt khe hơn về môi trường, công nghệ và tiêu chuẩn quốc tế.

Ở góc nhìn chính sách, các chuyên gia cho rằng đổi mới sáng tạo chỉ thực sự tạo giá trị khi vượt khỏi khuôn khổ nghiên cứu và chạm tới thị trường. Phó Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo - Bộ KH&CN, ông Chu Thúc Đạt nhấn mạnh, đổi mới không thể dừng lại trong phòng thí nghiệm hay những công trình học thuật. Đổi mới sáng tạo phải bước ra khỏi phạm vi nghiên cứu hàn lâm, trở thành năng lực thương mại hóa và giải bài toán lớn của nền kinh tế. Chuyển giao công nghệ phải được xem là chiếc cầu nối quyết định, giúp biến các ý tưởng, các kết quả nghiên cứu thành sản phẩm hữu hình có sức cạnh tranh, từ đó tạo dòng giá trị mới cho nền kinh tế và doanh nghiệp.

Cũng theo đại diện Cục Đổi mới sáng tạo, phần lớn doanh nghiệp Việt vẫn tham gia ở các khâu giá trị gia tăng thấp trong chuỗi sản xuất toàn cầu. Điều này đặt ra yêu cầu về một chiến lược nâng cấp toàn diện — từ năng lực công nghệ, khả năng làm chủ thiết kế, tiêu chuẩn xanh, đến quản trị tri thức và tạo lập môi trường hợp tác giữa nhà nước, doanh nghiệp và cơ sở nghiên cứu.

“Nếu không dịch chuyển lên các phân đoạn có giá trị cao hơn, doanh nghiệp Việt sẽ đối mặt nguy cơ mất chỗ đứng ngay chính trên sân nhà,” ông Đạt khẳng định.

Từ góc độ thị trường, ngân hàng, quỹ đầu tư và tổ chức quốc tế cũng đang định vị tiêu chuẩn mới cho doanh nghiệp: minh bạch dữ liệu, đo lường phát thải, tiêu chuẩn môi trường và năng lực vận hành số. Những điều này quyết định khả năng tiếp cận vốn, mở rộng thị trường và thu hút nhân lực chất lượng cao.

Đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME), việc đổi mới có thể biểu hiện ở việc áp dụng tự động hóa từng phần, chuyển kênh bán sang trực tuyến, hoặc cải tiến quy trình quản lý dữ liệu khách hàng để tối ưu hóa chi phí. Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là nhiều SME vẫn gặp khó khăn trong tiếp cận vốn xanh và xây dựng năng lực đổi mới, như lưu ý từ ông Nguyễn Hữu Hiệu – Tổng Giám đốc FiinGroup.

Các chuyên gia cho rằng, doanh nghiệp thành công là doanh nghiệp không đứng yên: họ vừa duy trì nền tảng kinh doanh cốt lõi, vừa xây dựng năng lực mới — công nghệ, dữ liệu, mô hình kinh doanh — để không bị bỏ lại phía sau. Đổi mới không phải chiến dịch cuối tuần hay chiến lược “1 năm một lần” mà là văn hoá tổ chức: thử nghiệm, học hỏi nhanh, nhân rộng và cải tiến liên tục.